Zazwyczaj wydaje nam sie, ze zyjemy zgodnie z prawem. Jednakze zycie we wspolczesnym spoleczenstwie jest do tego stopnia uregulowane i istnieje tak ogromna masa przepisow, ze nie sposob jest nigdy zadnego, chocby nieswiadomie, nie naruszyc.
Czy na przyklad wiedza Panstwo, ze przepisy stanu Nowy Jork nakazuja, by wnetrze szafy bylo pomalowane na ten sam kolor co sciany pomieszczenia, w ktorym szafa sie znajduje? Jesli bedziemy mieli pecha, to przy sprzedazy domu czy mieszkania, naruszenie tego przepisu zostanie wpisane do ksiag wieczystych i bedziemy musieli przemalowac wnetrze szafy przed sfinalizowaniem transakcji. Fakt, ze do tej pory zylismy w nieswiadomosci istnienia tego przepisu i wydaje sie on nam bezsensowny czy niezrozumialy, nie jest wytlumaczeniem - bedziemy musieli sie do niego zastosowac ponoszac dodatkowe koszty.
Odbite czeki i opoznione podatki
I tu, mowiac o kosztach, wkraczamy w dziedzine szczegolowo uregulowana, gdzie latwo o nieswiadome naruszenie licznych przepisow. Dosc czesto zdarza sie, ze wystawiane sa czeki bez pokrycia. Przyczyny tego sa rozne. A to przenieslismy nasze konto do innego banku, nie sprawdziwszy wczesniej, czy wszystkie wypisane przez nas czeki zostaly juz zrealizowane, a to wypisalismy czek, nie sprawdziwszy wczesniej stanu naszego konta.
Jezeli czek bez pokrycia zostal juz zdeponowany, zdarza sie, ze pracownik banku zadzwoni do nas grzecznosciowo, informujac o braku pieniedzy na naszym koncie czekowym. Daje nam to szanse na dokonanie wplaty i unikniecie zwrotu czeku. Jedyna konsekwencja bedzie wtedy tylko niewielka kara, jaka zaplacimy bankowi ($5-15).
Jezeli nasz czek zostanie odeslany bez pokrycia, zaplacimy kary zarowno naszemu bankowi, jak i instytucji, ktora czek przyjela jako zaplate i go zdeponowala. Kazdy sklep przyjmujacy czeki ma przepisy regulujace wysokosc kary za zaplacenie czekiem bez pokrycia. Przepisy te sa dostepne dla klientow w widocznym miejscu. Kary wahaja sie od $15 do $30. Podobnie w przypadku kart kredytowych i oplat za gaz, swiatlo czy telefon. Kary okreslane sa umowami, ktore zawarlismy z uslugodawcami, przyjmujac ich uslugi.
Nigdy natomiast nie powinnismy byc obciazani karami, ktore sa wyzsze od kar z umowy plus kara za zwloke w zaplaceniu (jest to osobna oplata, spowodowana nie faktem zwrotu naszego czeku, lecz tym, ze oplate uiscilismy juz po dacie platnosci). Kara za zwloke moze byc wyrazana okreslona suma, ktora zobowiazani jestesmy placic za kazdy miesiac zwloki lub tez procentem w stosunku dziennym od podstawowej sumy naszego dlugu.
Dlugi
Oczywiscie wierzyciel ma prawo nie tylko do kar (ktore prawdopodobnie przeznaczone beda na pokrycie kosztow operacji bankowych zwiazanych ze zwrotem czeku bez pokrycia), ale przede wszystkim do splaty przez nas podstawowej sumy. Jesli tego nie zrobimy lub jesli zbytnio bedziemy zwlekac, wierzyciel moze zalozyc nam sprawe sadowa, ktorej wynik, w wypadku zaplacenia czekiem bez pokrycia, jest z gory przesadzony. Jesli dojdzie do rozprawy, to bedziemy musieli splacic nie tylko dlug, ale tez kary i odsetki oraz zostaniemy obciazeni kosztami procesu sadowego. Dodatkowo, wyrok na nasza niekorzysc zostaje uwieczniony w naszej historii kredytowej na 7 lat od momentu splacenia przez nas dlugu. Moze to nam przeszkodzic w uzyskaniu kredytu np. na kupno domu, zalozenie biznesu czy kupno samochodu.
Jest natomiast malo prawdopodobne, abysmy zostali za dlugi zatrzymani lub aby wyrok w naszej sprawie byl wyrokiem skazujacym nas na kare wiezienia. Tu nalezy wyjasnic dlaczego.
Postepowanie cywilne a karne
Odzyskanie pieniedzy przez wierzyciela odbywa sie w drodze postepowania cywilnego. W postepowaniu cywilnym skarga wnoszona jest przez powoda (strone poszkodowana, a w praktyce przez adwokata w imieniu powodztwa) i nacisk kladziony jest nie tyle na ukaranie winnego, co na zrekompensowanie strat, poniesionych przez poszkodowanego. Tak wiec w postepowaniu cywilnym orzekane sa kary w formie odszkodowan pienieznych, ktore, jakkolwiek uciazliwe dla placacego, nie sa (z wyjatkiem punitive damages) nastawione na odstreczenie winnego od popelnienia po raz kolejny danego wykroczenia, lecz na pokrycie strat poszkodowanego (za leczenie, utracone zarobki, rekompensate za cierpienia fizyczne i psychiczne). Powod ma pelne prawo do wycofania oskarzenia, jesli wybaczy osobie winnej lub tez zdecyduje sie na polubowne zalatwienie sprawy. Jesli wyrok nie jest dla niego satysfakcjonujacy, ma prawo do wniesienia apelacji. Jednym slowem, powod ma decydujacy wplyw na przebieg procesu.
Inaczej jest w postepowaniu karnym. Decyzja o jego rozpoczeciu pozostaje w gestii powolanych do tego organow stanowych lub federalnyc h (district attorney office) - prokuratura, sedzia wlasciwy dla danego rejonu lub wyjatkowych wypadkach grand jury). Osoba poszkodowana nie jest w tym procesie strona, lecz swiadkiem (co mplaining witness - swiadek skarzacy) i nie ma wplywu na decyzje o tym, czy sprawa trafi do sadu czy nie, jak zostanie sformulowane oskarzenie, jak bedzie przebiegal proces i jaki zapadnie wyrok. Nawet jesli poszkodowany bedzie uwazal wyrok za razaco niesprawiedliwy, decyzja o apelacji nie nalezy do niego. Nie moze tez wycofac oskarzenia, jako ze nie przez niego zostalo wniesione. Czemu tak sie dzieje? Otoz kary w postepowaniu karnym sa znacznie bardziej uciazliwe (z kara smierci wlacznie) i wymierza sie je z mysla o zapobieganiu popelniania podobnych przestepstw w przyszlosci. Chodzi tu o zapewnienie bezpieczenstwa spoleczenstwu jako calosci, istnieje wiec potrzeba obiektywnej oceny szkodliwosci popelnionego czynu. Oceny tej, z przyczyn oczywistych, nie moze dokonac osoba poszkodowana.
Tak wiec, za poniesione straty nalezy nam sie rekompensata lub tez jestesmy winni komus rekompensate za wyrzadzone straty. Natomiast my, jako obywatele, nie jestesmy powolani do podejmowania decyzji o ukaraniu winnego.
Za kazde popelnione przestepstwo czy wykroczenie mozemy byc osadzeni i skazani w dwoch postepowaniach - zarowno karnym, jak i cywilnym. Jak to sie ma do zasady gloszacej, ze jedna osoba moze byc osadzona za to samo przestepstwo tylko jeden raz? Otoz w kazdym z procesow przedstawione beda inne zarzuty, np. w procesie karnym zarzut prowadzenia w stanie nietrzezwym i spowodowanie wypadku samochodowego, w wyniku ktorego ktos odniosl obrazenia cielesne, a w procesie cywilnym - zarzut spowodowania strat materialnych w wyniku wypadku (koszty naprawy samochodu, utracone zarobki osoby poszkodowanej, jej cierpienia itd.).
Nalezy tu jeszcze podkreslic fakt, ze z uwagi na uciazliwosc kar, inny, znacznie wyzszy, jest standard dowodow w postepowaniu karnym, a inny w cywilnym. W postepowaniu karnym, aby doprowadzic do skazania kogos strona skarzaca musi dowiesc, ze popelnil on zarzucane mu czyny "ponad wszelka watpliwosc". W postepowaniu cywilnym natomiast wystarcza, jesli przewaga dowodow bedzie przemawiala za tym, ze oskarzony prawdopodobnie winien jest zarzucanych mu czynow.
Przestepstwa a wykroczenia
Podzial na przestepstwa i wykroczenia laczy sie w pewnym stopniu z problemem postepowania karnego i cywilnego, jako ze, jesli popelnimy przestepstwo, mozemy byc pewni, ze zostanie przeciwko nam wytoczone postepowanie karne, natomiast w wypadku wykroczenia jest to znacznie mniej prawdopodobne. Jednakze podzial na przestepstwa i wykroczenia jest w zasadzie podzialem prawa karnego, a nie cywilnego, w ktorym obowiazuja inne kryteria podzialu czynow naruszajacych zasady prawne.
Jaka natomiast jest w amerykanskim prawie karnym roznica miedzy przestepstwem a wykroczeniem? Przy rozroznieniu tym zostalo zastosowane kryterium kary, jaka moze byc za dany czyn wymierzona. Otoz przestepstwo jest naruszeniem prawa, za ktore grozi kara smierci lub pozbawienia wolnosci powyzej jednego roku. bedzie to na przyklad morderstwo, gwalt, napad z bronia w reku, rabunek, podpalenie, wlamanie. Wykroczenie natomiast jest zlamaniem zasad prawnych, za ktore grozi kara wiezienia ponizej roku lub kara grzywny.
Fakt, ze klasyfikacja powyzsza jest klasyfikacja prawa karnego, nie oznacza, ze nie moze przeciwko nam byc wytoczone takze postepowanie cywilne. Jesli w wyniku naszego niezgodnego z prawem dzialania ktos poniesie straty finansowe, mozemy sie spodziewac, ze bedzie czynil starania uzyskania rekompensaty droga procesu cywilnego.
Dla wiekszosci z nas kolizja z prawem zdarza sie w wyniku, czesto nieswiadomego, przekroczenia zasad ruchu drogowego. Nie bedzie to, rzecz jasna, przestepstwo, lecz wykroczenie, niemniej jednak musimy liczyc sie z konsekwencjami, szczegolnie jesli w wyniku naruszenia zasad spowodujemy wypadek.
My i policja
Niezaleznie od tego, czy rzeczywiscie zlamalismy prawo, czy tez nie, mozemy znalezc sie w sytuacji, w ktorej bedziemy o to podejrzani. powinnismy zatem wiedziec, jakie przysluguja nam prawa, ktorych policja nie moze, bez naszej zgody, naruszyc. Musimy jednak takze uswiadomic sobie, ze system sprawiedliwosci, w tym takze i policja, dziala glownie dla zapewnienia bezpieczenstwa i spokoju spoleczenstwa. Prawa jednostki, choc silnie gwarantowane w Konstytucji i aktach prawnych nizszego rzedu, bywaja jednak ze wzgledu na to ograniczane. Mozemy na przyklad byc zatrzymani przez policjanta, jesli ma on podstawy przypuszczac, ze popelnilismy lub nosimy sie z zamiarem popelnienia przestepstwa (lub wykroczenia). Ma on prawo zadac nam kilka pytan, aby ocenic slusznosc swoich przypuszczen. Jesli nasze odpowiedzi, zachowanie czy inne oznaki, beda wskazywaly na to, ze moze istniec uzasadnione przypuszczenie, ze mamy przy sobie bron, narkotyki lub inne niebezpieczne przedmioty, oficer ma prawo nas zrewidowac. Pamietajmy jednak, ze nie ma prawa tego zrobic bez wyraznego powodu, tylko po to, aby nam dokuczyc.
Podobnie rzecz ma sie z przeszukaniem naszego samochodu i tutaj policja musi miec uzasadnione podstawy, aby sadzic, ze mamy w nim przedmioty niedozwolone.
Ogolnie rzecz biorac, do przeszukania samochodu, przyczepy samochodowej czy motoru, nie jest potrzebny nakaz przeszukania, a to z powodu latwosci z jaka mozemy sie oddalic z danego miejsca, zanim policja zdolalaby uzyskac taki nakaz. Zupelnie inaczej rzecz ma sie, gdy chodzi o przeszukanie naszego domu czy mieszkania. W takim wypadku nakaz jest konieczny z wyjatkiem nastepujacych sytuacji:
- Gdy dobrowolnie zgodzilismy sie na rewizje (mozemy w kazdej chwili taka zgode cofnac i policjant musi natychmiast przerwac przeszukanie).
- Gdy policja jest w trakcie scigania uciekajacego przestepcy i istnieje uzasadnione przypuszczenie, ze ukryl sie on w naszym domu.
- Gdy istnieje uzasadnione podejrzenie, ze ofiara przestepstwa, znajdujaca sie wewnatrz, potrzebuje natychmiastowej pomocy.
Nalezy tez zdawac sobie sprawe z faktu, ze nakaz przeszukania prawdopodobnie dotyczy konkretnych przedmiotow, co oznacza, ze jesli policja poszukuje skradzionego samochodu, to nakaz nie daje im prawa do otwierania szuflad w naszych szafach.
Nawet majac nakaz, policja musi zaanonsowac zamiar rewizji mieszkania, chyba ze istnieje uzasadnione podejrzenie, ze w razie uprzedzenia poszukiwane przedmioty zostana usuniete lub zniszczone.
Policja nie moze, bez nakazu zainstalowac podsluchu w naszym mieszkaniu czy na linii telefonicznej, chyba ze wyrazilismy na to zgode. Jesli chodzi o nagrywanie rozmow telefonicznych, wystarczy zgoda jednej osoby, aby moc taka rozmowe nagrac i uzyc jej w procesie jako dowodu.
Aresztowanie
Aby nas aresztowac, policjant musi miec nakaz aresztowania. Od tej zasady istnieja takze wyjatki, np. gdy policjant jest swiadkiem popelnionego przez nas czynu. Aby nas zatrzymac, policjant musi miec powod, aby podejrzewac nas o to, ze dokonalismy lub tez zamierzamy dokonac przestepstwa. Przy aresztowaniu obowiazuje wyzszy standard - policja musi miec prawdopodobny powod, aby wierzyc, ze popelnilismy lub zamierzamy popelnic przestepstwo. Policjant nie musi miec pewnosci o naszej winie, wystarczy mu do tego istniejace prawdopodobienstwo.
Bedac aresztowanym, nie nalezy stawiac oporu, nawet jesli jestesmy zupelnie niewinni. Stawianie oporu policji jest wykroczeniem samym w sobie, za ktore moze grozic kara wyzsza od tej, jaka grozi za czyn, o ktorego popelnienie jestesmy podejrzewani. Stawianie oporu pozwala policji na uzycie w stosunku do nas przemocy, wiec ryzykujemy powaznym uszkodzeniem ciala, a w niektorych przypadkach nawet zyciem. Nie powinnismy dobrowolnie skladac zadnych oswiadczen i odpowiadac na zadne pytania, z wyjatkiem pytan, o nasze imie, nazwisko, miejsce zamieszkania, numer telefonu itp.
Po aresztowaniu i przed przesluchaniem, policja zobowiazana jest do odczytania nam naszych praw. Sa to:
- Prawo do odmowy zeznan.
- Uprzedzenie, ze wszystko co od tej chwili powiemy, moze byc uzyte przeciwko nam na rozprawie sadowej.
- Prawo do tego, aby nasz adwokat byl obecny przy przesluchaniu.
- Prawo do posiadania adwokata, w tym takze adwokata z urzedu, jesli nasze warunki finansowe nie pozwalaja nam na oplacenie wlasnego prawnika.
Jaka jednak mamy pewnosc, ze policja bedzie stosowala sie do wyzej wymienionych zasad ? Najlepsza gwarancja jest fakt, ze zadne dowody uzyskane przez policje z ich pominieciem nie beda mogly byc uzyte przez prokuratora w postepowaniu karnym (jak pamietamy z procesu O. J. Simpsona, moze to miec podstawowe znaczenie dla ostatecznego wyniku postepowania sadowego).
Wiecej na temat aresztowania znajda Panstwo w trzecim tomie ksiazki pt. "Ameryka dla kazdego".
Adwokat prywatny czy z urzedu
Powracajac do prawa do reprezentowania nas przez adwokata - w wypadku procesu karnego, jesli nas na taka reprezentacje nie stac lub z innych powodow nie jestesmy w stanie sami znalezc adwokata, przysluguje nam adwokat z urzedu. Jest to prawo wyrownujace szanse jednostki w sporze ze spoleczenstwem - spoleczenstwo jest tu reprezentowane, przez prokuratora, a wiec osobe z wyksztalceniem prawniczym. Gdybysmy nie mieli prawa do korzystania z pomocy prawnika, nasze szanse bylyby nierowne - praktycznie nie mielibysmy szans, bo naprawde niewielu laikow ma jakiekolwiek rozeznanie w niezmiernie skomplikowanym systemie prawa amerykanskiego.
Jesli decydujemy sie na przyjecie pomocy adwokata z urzedu, musimy pamietac o tym, ze nie mamy tu prawa wyboru. Przydzielony adwokat bedzie zajmowal sie nasza sprawa i, o ile nie zaistnieja szczegolne okolicznosci dyskwalifikujace, nie bedziemy w stanie go zmienic (w wypadku wynajecia adwokata mozemy to uczynic w kazdej chwili). Musimy tez liczyc sie z mozliwoscia tego, ze jesli bedzie kilka rozpraw, na kazda bedzie przychodzil inny adwokat. Co prawda, nasza sprawa jest przydzielona jednemu konkretnemu obroncy, ale adwokat z urzedu prowadzi zazwyczaj znacznie wiecej spraw niz adwokat prywatny i jego rozklad dnia moze nie pozwolic na obecnosc na naszej rozprawie. Wowczas nasza "teczke" na ten raz przejmuje inny obronca publiczny. Ma on znacznie mniej czasu na to, aby z nami porozmawiac, odpowiedziec na nasze pytania, czy rozwiac watpliwosci niz mialby to oplacany adwokat. Jednak z doswiadczenia musze powiedziec, ze wiekszosc obroncow publicznych naprawde stara sie pomoc swoim klientom i mimo ograniczen czasowych wykonuje prawidlowo swoje obowiazki.
Z uslug obroncy publicznego mozemy oczywiscie w kazdej chwili zrezygnowac, jesli jestesmy gotowi wynajac adwokata na wlasny koszt lub reprezentowac sie sami (co nie jest najrozsadniejszym posunieciem).
