Ponad dwa i pol miliona dzieci, czyli 2% wszystkich niepelnoletnich w Stanach Zjednoczonych okresla sie jako dzieci wyjatkowo uzdolnione. Czy jest jedynie zdolne czy wybitne? - to pytanie zadaja rodzice malego geniusza na dlugo zanim osiagnie on wiek szkolny. Juz sama proba znalezienia odpowiedzi na to pytanie stanowi dla dziecka uwielbiane przez nie kolejne wyzwanie intelektualne.
Jakkolwiek istnieja setki testow, ktorym poddawane sa dzieci u ktorych podejrzewa sie wybitne uzdolnienia, jakkolwiek na terenie naszego stanu istnieje kilkanascie programow edukacyjnych przystosowanych do potrzeb dzieci wybitnych, pomimo funkcjonowania kilkudziesieciu organizacji i stowarzyszen sponsorujacych je, definicja geniusza nie jest klarowna. Nie ma zreszta jednej definicji.
Dla czesci specjalistow geniusz wyznaczany jest wspolczynnikiem inteligencji. Otoz terminem wybitnie uzdolnionych okresla sie zasadniczo ludzi o wspolczynniku inteligencji na poziomie 130 lub wyzszym. Wyroznia sie w tej grupie rozne kategorie uzdolnienia: srednio zdolna (130-144 IQ), wysoce uzdolniona (145-160) i wybitnie zdolna (powyzej160 IQ).
Niektorzy badacze dzieciecych uzdolnien opieraja swoja definicje genialnosci na terminie odstepstwa, pewnej asynchronii rozwoju w stosunku do reprezentowanej przecietnie normy. Otoz dzieci wybitnie zdolne, zdaniem tej teorii, rozwijaja sie inaczej niz ich rowiesnicy, maja bardziej zlozone osobowosci i intensywniejsze niz inni doznania, tak wiec funkcjonuja niejako w asynchronii do norm wlasciwych danemu wiekowi czy etapowi rozwoju.
Niektore ze zdolnosci oznaczaja bardzo ogolne odniesienia i moga oddzialywac na szerokie spektrum zycia, na przyklad zdolnosci przywodcze czy tez zdolnosc do kreatywnego myslenia. Inne zas moga byc bardzo specyficznymi talentami, ktore przejawiaja sie jedynie w szczegolnych okolicznosciach, jak na przyklad uzdolnienia w kierunku matematyki, nauk scislych czy muzyki.
Za wybitne uzdolnienia nie moga byc poczytywane narzedzia za pomoca ktorych mierzymy, oceniamy czy obserwujemy czyjas zdolnosc. Nie oznacza wybitnych zdolnosci rekomendacja rodzicow czy nauczyciela, wysokie oceny na egzaminach czy tez wspolczynnik inteligencji, jakkolwiek moga byc one symptomem wybitnych uzdolnien.
Mowiac o dzieciach wybitnie uzdolnionych przeprowadzamy prawdopodobnie uproszczona generalizacje. Grupa ta bowiem jest bardziej zroznicowana niz dzieci rozwijajace sie normalnie. Otoz uzdolnieni moga albo tez moga nie posiadac wczesnej zdolnosci czytania, umiejetnosci wspolpracy z grupa czy tez motywacji do samodzielnego dzialania. Moga posiadac albo tez wykazywac zupelny brak zdolnosci matematycznych czy checi do nauki.
Cecha laczaca uzdolnionych jest nieprzystosowanie do normy. Rozwojowo sa oni bardziej zaawansowani w jednej badz w kilku dziedzinach, jakkolwiek nie oznacza to automatycznie sukcesow w tradycyjnym, akademickim tego slowa znaczeniu. Bywa i tak, ze gdy ich potrzeby nie sa zaspokojone, moga czuc sie znudzeni w ramach szkolnego programu zajec. Owszem, moga wykazywac zdolnosc koncentracji, ale czesto przejawia sie to w dziedzinach przez nie wybranych, nie zas we wskazanych przez nauczyciela czy doroslych. Generalnie: kazde uzdolnione dziecko jest inne.
Jak rozpoznac wybitnie uzdolnione dziecko?
Zwykle rodzice zauwazaja to bardzo wczesnie. i to oni stanowia najwazniejszy czynnik oceniajacy. Jak dowodzi statystyka centrum rozwoju dzieci uzdolnionych w Denver, na 3 tysiace dzieci, ktore odwiedzily osrodek 84% z nich zostalo wlasciwie scharakteryzowanych przez rodzicow, a 95% posiadalo talent w jakiejs wybranej dziedzinie, mimo ze ich wspolczynnik ineligencji nie sytuowal ich na poziomie wybitnym.
Wielu rodzicow, ktorzy zauwazaja przejawy szczegolnych uzdolnien u swego dziecka szybko porzuca jednak przekonanie o ich wyjatkowosci. Media wykreowaly bowiem pewien niedostepny standard geniusza koncertujacego w wieku lat czterech czy tez rozwiazujacego skomplikowane problemy matematyczne w pierwszej klasie szkoly podstawowej. Ponadto rodzice dzieci uzdolnionych prezentuja wysoki badz wyjatkowy poziom uzdolnien i taki sam poziom wymagan przypisuja swoim pociechom. Nie traktuja wiec za wyjatkowe czegos co w ich mniemaniu nie odbiega od normy. Nieprzecietni rodzice maja tendencje do niedoceniania swoich dzieci.
Kiedy i jak rozpoznac geniusza?
Stymulowanie rozwoju nalezy rozpoczac juz w niemowlectwie. Jak dowodzi rozpowszechniona teza psychologii wczesny okres rozwoju dziecka warunkuje i wyznacza kierunki przyszlego uczenia sie dziecka. Jesli niemowle nie bedzie wlasciwie stymulowane, jego mozg nie rozwinie sie prawidlowo - twierdzi Maurice Fischer wlasciciel i wydawca Gifted Education Press of Manassas, ktory zajmuje sie psychologia procesow uczenia sie. Uwaza on, ze jesli uzdolnione dziecko nie uzyska odpowiedniej uwagi i nie bedzie napotykalo na odpowiednie dla niego wyzwania w niemowlectwie, okresie przedszkolnym i wczesnym okresie edukacji szkolnej, straci swoj potencjal wybitnych uzdolnien. Krytycznym wiekiem dla rozwoju mozgu dziecka jest, wedlug profesora , trzeci, czwarty i piaty rok zycia. Zaniedbanie, to jest niedostarczanie dziecku wlasciwych dla jego rozwoju bodzcow spowoduje utrate przez niego wybitnych zdolnosci.
Jak je rozpoznac? Na podstawie obserwacji dzieci wybitnie uzdolnionych specjalisci wyodrebniaja kilkanascie cech charakteryzujacych wczesny okres ich rozwoju. Nie wszystkie atrybuty odnosza sie, rzecz jasna, do kazdego dziecka. Kiedy jednak kilkanascie z nich okresla twoje, mozna poszukiwac mozliwosci poddania dziecka profesjonalnym testom (liste dostepnych osrodkow edukacyjnych dla wybitnych dzieci, a takze stowarzyszen i organizacji je sponsorujacych zamieszczamy na koncu tego artykulu).
A ponizej - zestaw cech charakteryzujacych pierwsze trzy lata rozwoju wybitnego dziecka:
Jednym z pierwszych symptomow uzdolnien jest stan szczegolnej gotowosci poznawczej, niejako wyczulenie na sygnaly naplywajace z zewnatrz. Przykladem tego moze byc taka intensywnosc odbioru telewizyjnej bajki, ze dziecko zmeczone, zapada w stan polsnu, ciagle ogladajac. Ceche te moze ilustrowac takze chec ogladania, dotykania, odczuwania jak najwiekszej liczby rzeczy niejako wszystkimi dostepnymi zmyslami.
Kolejnym wyroznikiem jest zdolnosc koncentrowania sie na wykonywanych czynnosciach przez dluzszy okres czasu. Rodzice uzdolnionych dwulatkow zauwazaja, ze mogly one bawic sie grami czy ukladankami lub tez czytac przez pol godziny albo dluzej. Porzucenie zabawy przez ich rowniesnikow powodowalo zwykle, jak wspominaja rodzice, frustracje dziecka ciagle pochlonietego zabawa.
U ponad 90% uzdolnionych wybitnie dzieci zauwazono znakomita pamiec. Uwidocznia sie to w zapamietywaniu czesci ksiazek czy kolejnosci rozdzialow.
Niemal polowa rodzicow nieprzecietnie rozwijajacych sie dzieci stwierdzila zdolnosc bardzo szybkiego uczenia sie. Szczegolnie widoczne stawalo sie to w wieku do lat trzech; tak wiec dwulatki moga znac alfabet, a 18 miesieczne dziecko potrafi liczyc do 20. Jeszcze innym przejawem tej zdolnosci jest umiejetnosc malowania i pisania w postaci pelnych zdan przed rozpoczeciem nauki w przedszkolu.
Dziewiec na dziesieciu ankietowanych rodzicow zanotowalo zaawansowany stopien rozwoju slownictwa jeszszcze przed ukonczeniem przez dziecko trzeciego roku zycia. Nie nalezy do rzadkosci w przypadku wybitnych dzieci znajomosc 100 slow w wieku 18 miesiecy, czy poslugiwanie sie wyrazami tak wyrafinowanymi jak "smaczny" czy tez "niemozliwy, nieprawdopodobny" w wieku lat dwoch. Dla zdolnego trzylatka nie stanowia wyjatkow subtelne konstrukcje zdaniowe zaczynajace sie od "Wiec, widocznie…".
Dwie trzecie rodzicow obserwujacych swoje zdolne pociechy uwaza je za posiadajace zdolnosc bacznej obserwacji, co wiazano z zauwazaniem detali. Takze topograficznych, na przyklad trzylatek zna droge do parku i do biblioteki.
Ciekawosc jest kolejna charakterystyka wymieniana przez 60% rodzicow dzieci uzdolnionych. Wystapienie tej cechy u dwu i pol latka wyprzedza o ponad dwa lata normalny tok rozwoju dziecka.
Niemal wszyscy obserwatorzy rozwoju dziecka wybitnego podkreslaja abstrakcyjny sposob formulowania pytan. Typowe dla uzdolnionego 18 miesiecznego dziecka jest wiec pytanie o to czym jest powietrze, jak wysoko ono wzlatuje, dlaczego nie odplywa. Trzylatka interesuje sposob konstrukcji samolotow i mechanizm oddychania. Zadaja oni takze pytania niemalze natury egzystencjalnej, na przyklad: " Czy jak dorosne bede ciagle soba?" Pasjonuja je problemy globalne jak na przyklad zanieczyszczenie srodowiska, polityka, wojna nuklearna, problem swiatowego glodu, energii itp.
Bardzo istotna cecha wyrozniajaca dzieci wybitne jest tworcza wyobraznia. Ujawnia sie ona w wymyslaniu przez dzieci fikcyjnych towarzyszy zabawy. Jakkolwiek jest to cecha rozwoju nie odbiegajacego od przecietnej normy dziecka, to wybitne wzbogaca ja posiadajac wiecej niz jednego, a czasami nawet kilkunastu nie istniejacych naprawde przyjaciol. Otoz, jak opowiada jeden z rodzicow, jego dziecko w sytuacji zagrozenia, strachu czy po prostu frustracji prowadzilo dlugie rozmowy z Jezusem, inne wymyslalo mieszkancow zabawkowego kredensu, inne zas stwarzalo sobie nierzeczywistego braciszka.
Wybitne zdolnosci mozna rozpoznac takze po intensywnym zainteresowaniu ksiazkami w bardzo mlodym wieku. Na przyklad 13 miesieczne dziecko potrafi zmusic rodzicow do przeczytania calej ksiazki wykazujac nadzwyczajna dla tego wieku koncentracje uwagi i fascynacje tematem. Duza popularnoscia ciesza sie ksiazki informacyjne.
Wyroznikiem wybitnych zdolnosci jest takze zabawa ukladankami. Statystycznie czworo na piecioro obserwowanych dzieci wybitnych potrafilo jeszcze przed osiagnieciem wieku lat trzech ulozyc 20-czesciowa ukladanke. Jedno dziecko potrafilo ulozyc 100-czesciowa ukladanke w wieku pomiedzy 4 a 5 rokiem zycia. Zdarzyl sie takze wyjatek polegajacy na ulozeniu przez trzylatka ukladanki skladajacej sie z 500 czesci.
Jedna czwarta uzdolnionych dzieci w wieku dwoch lat przejawiala zainteresowanie kategoria czasu. Niemal dwie trzecie potrafilo wskazac godzine w wieku pieciu lat. O ile normalnie rozwijajace sie dzieci byly w stanie nazwac poszczegolne jednostki czasu, to uzdolnione podchodzily do czasu jako do pojecia filozoficznego, jako do konceptu.
Kolejna umiejetnoscia cechujaca nieprzecietne dzieci jest umiejetnosc liczenia do dziesieciu w wieku pomiedzy drugim a trzecim rokiem zycia. Wykazywaly one statystycznie prawie pieciokrotnie wyzszy poziom pojmowania zaawansowanych konceptow matematycznych niz przecietnie rozwijajace sie dzieci. Na przyklad jedno dziecko umialo w pamieci dodawac numery dwucyfrowe juz w pierwszej klasie szkoly podstawowej i zmuszlo rodzicow do nauczenia go dzielenia juz w przedszkolu.
Specjalisci badajacy problemy rozwoju dziecka przekraczajacego norme wskazuja na pewne cechy osobowosci wspolne dla reprezentantow tej grupy.
Otoz wiekszosc posiada duze poczucie humoru. Kolejnym wyroznikiem sa intensywne reakcje frustracji i perfekcjonizm.
Na krytycyzm dziecko reagowalo gwaltownie, ze zloscia i prawie nigdy w sposob opanowany.
Kolejna obserwacja rodzicow wybitnych dzieci jest preferowanie starszych towarzyszy zabaw. Ponadto jedna trzecia ankietowanych wykazywala tendencje do spedzania samotnie wolnego czasu.
Wsrod charakterystyk wymienia sie takze duze zainteresowanie dla prawa i etyki.
Jesli nasze dziecko charakteryzuje kilka lub kilkanascie z powyzej wymienionych cech, warto jest notowac informacje o osiagnieciach dziecka juz w bardzo wczesnym wieku, by ulatwic pozniejsza obserwacje. Juz czterolatek moze byc poddany testom badajacym wybitne uwarunkowania i zdolnosci. Nalezy jednak upewnic sie, ze osoba przeprowadzajaca wywiad jest w pelni wykwalifikowana i doswiadczona w tej dziedzinie. Jest to wazne szczegolnie w bardzo mlodym wieku, kiedy intensywnosc oraz szybkosc uczenia sie dziecka wymagaja od rodzicow i nauczycieli przedstawiania mu gier i czynnosci odpowiednich dla dzieci starszych.
Po stwierdzeniu wybitnych uzdolnien u dziecka nalezy zachowac wyjatkowa ostroznosc przy wyborze taktyk i metod uczenia dziecka. Uzdolnienia nie moga byc bowiem ani zignorowane ani tez wyolbrzymione do przerastajacych mozliwosci dziecka rozmiarow. Pierwsza postawa prowadzic moze do zanikniecia owych specyficznych darow natury, druga zas - do socjalnych i emocjonalnych problemow dziecka.
Niebezpieczenstwa zlekcewazenia badz tez niedocenienia wybitnych uzdolnien dziecka nie naleza do odosobnionych. Najpopularniejszym, niestety, bledem stosowanym przy diagnozowaniu dzieci uzdolnionych jest przypisywana im czesto nadaktywnosc czy nadpobudliwosc ruchowa. Autorka kilkunastu ksiazek poswieconych tematyce uzdolnien - Elizabeth Meckstroth twierdzi, ze wiekszosc dzieci blednie opisanych jako cierpiace na zaburzenia braku koncentracji ( ADD - attention deficit disorder albo ADHD) to wlasnie pelne energii, reagujace emocjonalnie i intensywnie male dzieci, ktore nie moga usiedziec podczas tradycyjnie prowadzonych zajec szkolnych i cierpliwie chlonac poznane juz wczesniej przez nie informacje. Posiadanie systemu nerwowego, ktory wyczulony na wielorakie sygnaly plynace z zewnatrz przekazuje niespozyte zasoby ciekawosci i energii fizycznej jest jedna z istotnych charakterystyk dziecka wybitnego.
Zamieszczona ponizej lista dostepnych fundacji, programow, stowarzyszen i publikacji moze byc przewodnikiem dla rodzicow poszukujacych pomocy w przetestowaniu i wychowaniu niezwykle uzdolnionego dziecka.
Artykuł opracowany przez redakcję gazety "Monitor" 6206 N. Milwaukee Avenue Chicago, IL 60646 Tel.: 773-594-9854
