Chociaz nie jestesmy w stanie dowiedziec sie i dokladnie ocenic w jaki sposob nasi czworonozni przyjaciele odczuwaja bol, wnioskujac z naszego ludzkiego doswiadczenia, podejrzewamy, ze nawet najmniejsze rany moga byc bolesne czy dokuczliwe rowniez dla zwierzat. Bardziej dramatyczne wydarzenia takie jak urazy powypadkowe, bole kolkowe itd. daja nam juz te pewnosc, ze zwierzeta bardzo mocno moga odczuwac bol. Pojawienie sie klinicznych oznak bolu, takich samych jak u ludzi, w postaci zwiekszenia sie ilosci oddechow, uderzen serca, podniesienia sie skurczowego cisnienia krwi, przekrwienia galek ocznych i zmian w chemicznym obrazie krwi utwierdza nas w dosc oczywisty sposob w przekonaniu, ze zwierzeta takze potrafia cierpiec z powodu bolu.
Bol obok zaczerwienienia, podwyzszenia cieploty, obrzeku i zaburzen funkcji jest jedna z pieciu podstawowych oznak procesu zapalnego. Procesy zapalne reprezentuja mechanizmy obronne kazdego organizmu w postaci specyficznnych reakcji na dzialanie roznych czynnikow uszkadzajacych. Przez rozwiniecie calego szeregu mechanizmow zapalno-obronnych organizm stara sie jak najszybciej zneutralizowac czy odrzucic te czynniki, a nastepnie odrestaurowac uszkodzone tkanki i ich normalne funkcje.
Praktycznie kazdy bol fizyczny moze byc utozsamiany z okreslonym, pojawiajacym sie lub juz toczacym sie w organizmie procesem zapalnym, ktory zwykle ma swoj poczatek, podobnie jak caly proces zapalny, w uwolnieniu ze specyficznych komorek calego szeregu mediatorow zapalnych np. histaminy, bradykinin, czynnikow C-3 i C-5, neuropeptydow, cytokinin, prostanoidow, leukotrien, aktywatorow plytek krwi i wolnych rodnikow. Przez rozszerzenie naczyn postkapilarnych substancje te radykalnie zmieniaja warunki w mikrokrazeniu uszkodzonych tkanek i umozliwiaja tym samym migracje do nich bialych cialek krwi oraz plynow tkankowych. Niektore z mediatorow zapalnych bezposrednio pobudzaja receptory bolowe, inne wywoluja zjawiska hyperanalgezji (nadwrazliwosci bolowej), czesc z mediatorow oddzialywuje bezposrednio na podwzgorze, a bardziej specyficzne z nich wywoluja gwaltowne, czasami dlugotrwale skurcze miesniowek gladkich czy zwiekszone wydzielanie blon sluzowych.
W sytuacjach, w ktorych ostry bol manifestowany jest skomleniem czy kompletna apatia zwierzecia reagujemy zwykle natychmiastowo udajac sie z wizyta do lecznicy; objawy wymienione powyzej alarmuja nas bowiem, ze z naszym czworonogiem dzieje sie cos niedobrego. Rzadziej natomiast zwracamy uwage na sytuacje, kiedy nasz pupilek jest troche otyly, czasami leniwy i nieposluszny, nieraz powoli wstaje, ostroznie porusza sie po schodach, najmniejsze przeszkody raczej omija zamiast je przeskoczyc, zmienia nieco swoje zachowanie, preferuje jedna pozycje, a po spacerze staje sie jakby bardziej aktywny; sklonni jestesmy wtedy wszystko to traktowac jako cos normalnego na przyklad zwiazanego ze starzeniem sie zwierzecia. Ograniczona aktywnosc zwierzat oraz zmiany w ich zachowaniu coraz czesciej postrzegane sa jako objawy towarzyszace tzw. bolom przewleklym (chronicznym).
Przyczyny bolow przewleklych w bardzo wielu przypadkach identyfikuje sie ze zmianami artretycznymi w stawach, zmianami degeneracyjnymi w kregoslupie czy innymi przewleklymi zmianami zapalnymi. Zwykle, kiedy bole te nasilaja sie, zmiany w kondycji zwierzat opisywane sa przez wlascicieli jako pojawiajace sie kulawizny, problemy ze wspinaniem sie po schodach, spadkiem wagi ciala, zalatwianiem potrzeb w miejscach i sposobach innych niz poprzednio oraz spadkiem ogolnej aktywnosci.
Najczestsza przyczyna chronicznych bolow u psow sa zmiany artretyczne w stawach. Typowy pacjent z zaawansowanymi zmianami reumatycznymi jest starszy (nie jest to regula), cierpi na objawy kulawizny lub ograniczonej w roznym stopniu mozliwosci poruszania sie. Koty podobne zmiany zapalne manifestuja kiepska kondycja siersci (matowa i trudna w utrzymaniu), spadkiem wagi ciala i zmianami w zachowaniu np. unikaniu wlasciciela, pozostawaniu w ukryciu, oddawaniu moczu i kalu w miejscu i w sposob nietypowy. Zmiany artretyczne u psow przewaznie dotycza stawow biodrowych i kolanowych, u kotow - stawow ramiennych i lokciowych. Z reguly w stanach zaawansowanych i ostrych stawy sa bolesne przy dotykaniu, slychac w nich trzeszczenie, czasami sa obrzekniete, unieruchomione w mniejszym lub wiekszym stopniu, okoliczne miesnie sa atroficzne. Radiograficznie mozna zauwazyc tworzenie sie nowej tkanki kostnej, zmiany w ksztalcie kosci, zmiany sklerotyczne chrzastek stawowych. Plyn stawowy jest bardzo gesty i ma zmieniony kolor.
O ile nagle ostre bole czy ostre stany zapalne sa w miare latwe do zlokalizowania i zdiagnozowania, o tyle bole przewlekle sa znacznie trudniejsze w ich wykryciu, diagnozie i umiejscowieniu, pomimo uzywania wielu nowoczesnch technik diagnostycznych. Czasami jedynie z bardzo dokladnego wywiadu z wlascicielem wynika, ze zwierze moze cierpiec z powodu chronicznych bolow, a przypadkowa tasma video ze zwierzeciem i jego problemami, u ktorego podejrzewa sie istnienie tych stanow, moze okazac sie niezwykle pomocna. Zwierzeta w dosc latwy sposob potrafia maskowac swoje dolegliwosci, a szczegolnie bol. Znakomitym przykladem sa koty, ktore przez dlugi czas lub nigdy potrafia nie pokazywac kulawizny, stajac sie w tym okresie nieznosnymi i czesto szukajacymi samotnosci.
Chroniczne bole u zwierzat sa czesto nierozpoznawalne przez wlascicieli jak i lekarzy, a wynika to z kilku powodow, czesto niezaleznych od obu stron. Kazda wizyta w lecznicy dosc znacznie ekscytuje zwierzeta, a wydzielane w czasie tej reakcji katecholaminy maskuja w znaczacy sposob istniejace bole. Z reguly wizyty nie sa wystarczajaco dlugie i nie pozwalaja dokladnie przyjrzec sie zwierzeciu. Wielu wlascicieli nie jest swiadomych istnienia tego typu dolegliwosci i nie wie w jaki sposob moga manifestowac sie u zwierzat przewlekle bole.
Najbardziej rozpowszechnionymi stanami zapalno-zwyrodnieniowymi, ktore decyduja o powstawaniu chronicznych boli sa zmiany artretyczne stawow (osteoarthritis), zmiany zwyrodnieniowe kregoslupa (spondylosis) oraz zmiany nowotworowe. Nie nalezy rowniez zapominac o przewleklych stanach zapalnych uszu, przewleklych stanach oftalmologicznych, czy wymagajacych dlugiego okresu rekonwalescencji stanach pooperacyjnych (glownie zabiegi ortopedyczne).
Postepowanie przy artretycznych zmianach stawowych wywolujacych przewlekle bole powinno opierac sie na nastepujacych zasadach: redukcji wagi ciala, kontrolowanych cwiczeniach, farmakologicznej ochronie chrzastek stawowych, uzyciu lekow przeciwbolowych i przeciwzapalnych w celu kontrolowania zapalenia oraz przeprowadzeniu ewentualnych zabiegow chirurgicznych. Redukcja wagi ciala zwierzecia minimalizuje stres zwiazany z obciazeniem na stawy. Odpowiednio niskokaloryczne, hypoalergiczne i gotowe diety sa bardzo pomocne w kontrolowaniu wagi zwierzat. Zmodyfikowane i kontrolowane codzienne cwiczenia w postaci spacerow czy plywania pomagaja utrzymac dobry tonus miesni i odciazyc stawy.
Preparaty ochraniajace chrzastki stawowe sa stosunkowo nowymi i bardzo pomocnymi lekami wspomagajacymi leczenie, hamujacymi degeneracje chrzastek stawowych i ulatwiajacymi ich regeneracje. Preparaty te zawieraja zwykle zwiazki aminocukrowe na przyklad polisulfaty glukozoaminglikonowe (prep. Adequan) lub glukozoamine i sulfat chondroityny (prep. Cosequin). Zastosowane tych ostatnich z niektorymi preparatami przeciwzapalnymi i przeciwbolowymi pozwala w pelni skutecznie kontrolowac bole i przynosic dobre rezultaty w leczeniu. Preparaty uzywane w chronicznych bolach roznia sie znacznie od tych, ktore sa uzywane w bolach ostrych. Ogolnie leki te mozna podzielic na dwie grupy: preparaty sterydowe i preparaty niesterydowe. Najwieksze zastosowanie w ostatnich kilku latach zdobywaja sobie niektore preparaty z angielska okreslanej grupy NSAID`s tzw. niesterydowch lekow przeciwzapalnych. Zastosowania tych lekow w kontrolowaniu przewleklych bolow wynika z szeregu ich wielokierunkowych oddzialywan na przyklad przeciwzapalnych, przeciwbolowych, przeciwgoraczkowych i przeciwgoscowych jednoczesnie oraz dawaniu nieznacznych objawow ubocznych przy dlugotrwalym ich stosowaniu. Znana nam wszystkim aspiryna i szereg podobnych lekow nalezacych rowniez do grupy NSAID"s przy dlugotrwalym ich stosowaniu daje znacznie wiecej efektow ubocznych w postaci owrzodzen i krwawych zapalen zoladka i jelit oraz uszkodzen nerek, niz pozytywnych efektow leczniczych. Pojawienie sie na rynku lekow nowej generacji z grupy NSAID"s, ktore sa bardziej bezpieczne i latwiejsze w podawaniu i dawkowaniu, stanowi znakomita pomoc w kontrolowaniu chronicznych bolow. Do lekow tych naleza carprofen (prep. Rymadyl) i Etodolac. Uzycie kortyzonowych lekow przeciwzapalnych jest rowniez pomocne w kontrolowaniu bolow przewleklych, ale dlugotrwale ich stosowanie poza typowymi efektami ubocznymi, paradoksalnie powoduje uszkodzenia chrzastek stawowych. Postepowanie chirurgiczne w leczeniu bolow przewleklych, ktorych przyczyna sa zmiany artretyczne w stawach jest mozliwe, ale zawsze nalezy bardzo rozwaznie podchodzic do tego rodzaju terapii.
Inny rodzaj bolow przewleklych powodowany zmianami degerenacyjnymi poszczegolnych odcinkow kregoslupa jest wywolywany zmianami polozenia badz uszkodzenia dyskow miedzykregowych, uciskiem kregow na korzonki nerwowe, zmianami nowotworowymi i infekcjami tej okolicy. W tych przypadkach zdiagnozowanie i usuniecie przyczyn bolow metodami chirurgicznymi, jezeli jest tylko mozliwe, powinno byc przeprowadzone. Krotkotrwale terapie kortyzonami znacznie zmniejszaja obrzeki i inne objawy zapalne tej czesci ciala, a pozniejsze uzycie lekow z grupy NSAID"s jest jak najbardziej zasadne. W przypadkach przewleklych i nasilajacych sie bolow wywolanych zmianami nowotworowymi rekomendowane jest kolejno uzycie analgetykow z grupy NSAID"s, nastepnie kombinacji lekow NSAID"s i analgetykow opiatowych (narkotyki), wreszcie uzycie wylacznie opiatow. Inne techniki w przypadku zmian neoplazmatycznych jak chemoterapia i radiacja sa rowniez pomocne w usmierzaniu bolow przewleklych.
Poniewaz postepowanie lecznicze w przypadkach bolow chronicznych jest postepowaniem rozciagajacym sie znacznie w czasie, a nierzadko zwierzeta musza pozostawac pod kontrola lekow do konca zycia, duzego znaczenia nabieraja aspekt finansowy i latwosc aplikowania lekow (glownie droga doustna). Niektore leki z grupy NSAID"s, preparaty chondroprotekcyjne i kortykosterydy sa najczesciej ordynowanymi lekami stosowanymi w terapii i kontroli bolow chronicznych. NSAID"s jest dosc zroznicowana i specyficzna grupa lekow o wielokierunkowym dzialaniu przeciwzapalnym, przeciwbolowym i przeciwgoraczkowym, a wszechstronnosc ich dzialania wynika z blokowania na roznym poziomie kaskadowych przemian kwasu arachidowego, z ktorego metabolizowane sa prostaglandyny ( PG"s), prostacykliny PGI-2 i tromboksany TXA-2 (mediatory zapalne czy bolowe). Blokowanie dzialania izoenzymow katalizujacych przemiany prostaglandyn COX-1, COX-2 (tzw. cyklogenaz) hamuje powstawanie prostaglandyn decydujacych o inicjowaniu procesu zapalnego i pojawianiu sie chronicznych boli. Nie dosc wybiorcze, blokujace dzialanie wielu NSAID"s na enzymy COX-1 (reguluja takze przeplyw krwi przez nerki) i COX-2 (inicjuja stany zapalne) decyduje o tym, iz nie wszystkie leki z tej grupy sa bezpieczne w dlugotrwalym stosowaniu, a te, ktore wybiorczo blokuja COX-2 sa 10 - 15-krotnie drozsze niz tradycyjnie stosowane. Lekiem, ktory zdobyl uznanie wsrod wielu wlascicieli zwierzat i lekarzy jest coprofen (prep. Rymadyl); jest on w miare tani i bezpieczny (w dawkach klinicznych mechanizm dzialania oparty jest prawdopodobnie na blokowaniu fosfolipazy A-2, chociaz nie wyklucza sie oddzialywania na COX-2); lek ten stosuje sie z najlepszymi efektami u psow.
Lekiem w miare skutecznym u kotow jest ketoprofen w postaci injekcji o mechanizmie podwojnego dzialania (poprzez blokowanie syntezy prostaglandyn zapalnych i przemian leukotrin), ale wymagajacy badan i zaaprobowania w USA, stosowany natomiast w Europie i Kanadzie. Inne leki z grupy NSAID"s jak aspiryna, fenylobutazon, naproxen, piroxicom czy indomecytyna przy dlugotrwalym stosowaniu wywoluja znaczne objawy uboczne w postaci owrzodzen zoladka i jelit i uszkodzen nerek i stopniowo traca na swoich wartosciach terapeutycznych. Pewnej uwagi i wyjasnienia wymagaja tzw. leki chondroprotekcyjne w dawkach klinicznych ochraniajace chrzastki stawowe poprzez redukcje enzymow degenerujacych chrzastki. Najczesciej stosowane Adequan i Cosequin sa preparatami wolnodzialajacymi, ktorych pozytywne efekty dzialania sa widoczne dopiero po kilku miesiacach stosowania, a skojarzone leczenie nimi z na przyklad coprofenem (Rymadyl) czesto daja znakomite rezultaty terapeutyczne.
Bardzo czesto zastanawiamy sie nad istnieniem i diagnozowaniem bolow przewleklych. Zastanawiamy sie czy one istnieja i w jakim stopniu wywoluja cierpienia zwiazane z bolem u zwierzat? W wielu przypadkach nie jest to latwe do okreslenia, a kolejne badanie fizyczne czy radiograficzne pomimo, ze pomocne, moze nie dawac nam szybkiej i jednoznacznej odpowiedzi. Jedynym rozsadnym rozwiazaniem pozwalajacym uwidocznic istnienie tego rodzaju problemow chorobowych u zwierzat, powinno byc przeprowadzenie chocby najkrotszego testu odpowiedzi na coprofen, polegajacego na podawaniu przez kolejne dwa tygodnie preparatu Rymadyl. W ogromnej wiekszosci przypadkow po zastosowaniu tego rodzaju terapii, podejrzenia o istnieniu bolow przewleklych okazuja sie jak najbardziej sluszne. Decydujace w wydaniu oceny jest zaobserwowanie znacznej, czasami wprost niewiarygodnie zwiekszonej aktywnosci u zwierzat, u ktorych zastosowano Rymadyl, podniesienie sie ich ogolnej sprawnosci fizycznej czy wreszcie zadowolenie samych wlascicieli zwierzat, ktorzy odkrywaja w swoich czworonoznych przyjaciolach kogos zupelnie nowego.
