Historia medycyny na stale zwiazana jest z eksperymentowaniem nowych metod diagnostyki i leczenia, nowych zabiegow chirurgicznych oraz lekow. Dokonane w ostatnich latach odkrycia i osiagniecia techniki doprowadzily wrecz do eksplozji informacji produkowanych przez laboratoria naukowe, instytuty badawcze, uniwersytety. Nie wszystkie rewelacje nauki nalezy przyjmowac bezkrytycznie; wiele z doniesien medycznych jest sprzecznych ze soba i wiele z nich nie przetrzyma proby czasu.
W niniejszym artykule zwracajac sie ku historii medycyny chcialbym przypomniec kilka sposobow leczenia z przeszlosci, po to abysmy sobie uswiadomili jaka dluga droge przeszla medycyna przez ostatnie tysiaclecia.
W Babilonii i Asyrii zachowal sie rekord okolo 250 lekow pochodzenia roslinnego, mineralnego i zwierzecego spisany na glinianych tabliczkach okolo 2100 roku przed nasza era. Najwiekszym powazaniem cieszyly sie ekskrementy ludzkie i odchody zwierzece uzywane w przerozny sposob jako srodek zwalczajacy niezliczone problemy zdrowotne; podawane one byly w postaci nalewek, okladow, wlewow. Na rany zalecano oklady z gotowanego lajna; stosowano je do momentu pojawienia sie pierwszej krwi. Problemy zoladkowe leczono w ten sposob, ze pacjenta umieszczano nogami do gory, po czym silnie uderzano reka w policzek lub tez energicznie nacierano pacjenta zamawiajac go slowami "zdrowiej".
Z okolo 1500 roku przed nasza era pochodzi egipski papirus Ebersa zawierajacy 842 recepty i okolo 700 lekow pochodzenia mineralnego, roslinnego i zwierzecego. W charakterze srodkow farmakologicznych uzywano miedzy innymi ziemi i zeskrobywanych ze scian odchodow much. Leczono krwia smoka, kota i innych zwierzat, tluszczem gesi, wolu, kota, weza, hipopotama, myszy, eunucha, wlosow barana. Leczono chrzaszczami, skorupa zolwia, zebami swini, kopytami wolu, mydlem do prania, plesnia pokrywajaca chleb, moczem dzieci i doroslych, jak tez i miesiaczkujacych kobiet. Duzym powodzeniem cieszylo sie lajno ludzkie, krokodyle, kocie, wole, swinskie, owcze, gazele, pelikanie jak tez i innych zwierzat. Leki te byly uzywane w postaci wlewek, tabletek, masci, okladow, plastrow, kapsulek, czopkow.
Upuszczanie krwi zaczelo sie w Egipcie okolo 1000 lat przed nasza era i mialo za zadanie wyrzucanie zlego ducha powodujacego chorobe. Wielkie znaczenie w medycynie egipskiej przypisywano odbytowi. Ponad 80 recept opisywalo na jakie choroby odbyt moczyc, wedzic, i zabezpieczyc przed wypadnieciem lub skretem. Duzym powodzeniem cieszyly sie lewatywy sprawiane dla podtrzymania dobrego zdrowia i samopoczucia. Medycyna egipska wywarla znaczny wplyw na medycyne grecka, rzymska, a pozniej calego swiata zachodniego. To Egipcjanie zapoczatkowali pisanie medycznych poradnikow, uzywanie terminologii medycznej, obserwacje na temat ludzkiej anatomii. Jako pierwsi opisywali choroby, uzywali bandazy, przeprowadzali operacje i uzywali usztywnien przy zlamaniach. Starali sie tlumaczyc postepowanie diagnostyczne i decyzje medyczne. W starozytnej Grecji uzywano juz kapieli w mineralnych wodach, leczenia postem, snem, ruchem. Leczono dotykiem, nakladaniem rak. Z tego tez czasu pochodza zapiski o wynagradzaniu lekarzy za ich prace.
Tego okresu siegaja tez korzenie psychoterapii. Te kompleksowe i czesto rytualne zabiegi lecznicze przynosily bardzo dobre efekty i wiazano z nimi duzo ozdrowien. Niektore ozdrowienia byly kuriozalne jak na nasze czasy. A oto przyklady wyczynow medycyny w tamych czasach: porod po piecioletniej ciazy, wyrosniecie wlosow lysemu w ciagu jednej nocy, obciecie glowy, wylanie z niej plynow i umieszczenie jej z powrotem na szyi chorej na padaczke. Uzdrowienia wiazano z cudami, interwencja bogow, stosowaniem srodkow leczniczych, magnetyzmu zwierzecego, interpretacja snow, hipnoza, sugestia, autosugestia, efektem placebo. Ze starozytnej Grecji pochodzi zamysl, ze natura sama moze sie leczyc poprzez uregulowanie odpowiednich plynow w ciele. Natura leczy, a rola lekarza jest pomaganie naturze, a nie przeszkadzanie naturalnemu przebiegowi choroby. Takie postepowanie pozwalalo na samoistna poprawe szybciej anizeli w przypadku uzywania watpliwej jakosci lekow mozliwych w tym czasie. Hipokrates opisal sposoby leczenia swiezym powietrzem, dobra dieta, miodem, masazem, terapiami wodnymi, lecz w tym samym czasie leczyl lewatywami uzywajac ponad 60 lekow, plukaniami zoladka, upustami krwi. Odradzal jedzenie owocow i warzyw.
Z piatego wieku przed nasza era pochodzi dzielo dajace podstawy dla medycyny chinskiej opartej na magii liczb i symetrii, akupunkturze i przypalaniu. Medycyna chinska uzywala prawie kazdej substancji znanej w tym czasie. Znano okolo 18000 recept i lekow. Z akupunktura wiaze sie wystepowanie w Chinach endemii wszczepiennego wirusowego zapalenia watroby przenoszonego nie wysterylizowanymi iglami.
Indie byly tym regionem, w ktorym pomiedzy 1500 rokiem przed nasza era i 1000 rokiem naszej ery nastapil rozwoj chirurgii. Operowano skrzywione nosy, znieksztalcone uszy, amputowano konczyny, uzywano rozgrzanego oleju do zahamowania krwawienia, mrowich glowek do przyblizania brzegow ran. Leczono dieta, lekami (600), zalecano powstrzymywanie sie od przykrych mysli, seksu, jedzenia miesa. Leczono poszczeniem, wymiotami, plukaniami zoladka, lewatywami, upuszczaniem krwi.
W starozytnym Rzymie nieufnie podchodzono do zdolnosci lekarzy i przez blisko 600 lat rzymska medycyna opierala sie na medycynie ludowej. Pliniusz pisal " Lekarze zdobywaja wiedze z naszych zagrozen przeprowadzajac eksperymenty kosztem naszego zycia. (…) Niebiosa wiedza, dlaczego ufa sie kazdemu podajacemu sie za lekarza, chociaz nigdzie indziej klamstwo nie jest bardziej niebezpieczne. Nie zwracamy jednak uwagi na niebezpieczenstwo, tak upojajaca jest slodkosc marzen (wishful thinking)". Dlatego tez duzo pozniej wprowadzono licencje lekarskie a uzdrowicielom bez licencji zakazano praktykowania w charakterze lekarzy.
Galen opieral teorie leczenia na zalozeniu, ze podobne leczy sie podobnym. Jezeli jakis zwiazek powoduje goraczke, to mala jego dawka moze byc uzywana do leczenia dreszczy. Jego zbior recept skladal sie z 540 roslinnych, 180 zwierzecych, i 100 mineralow. Substancje te opanowaly medycyne na nastepne 1500 lat. Galen znal odpowiedz na kazdy problem medyczny i lekarstwo na kazda chorobe. Przez jego zalozenie, ze ropa jest nieodlaczna czescia leczenia ran, tysiace ludzi umieralo jeszcze w dziewietnastym wieku, a rzeki upuszczanej z zyl krwi laly sie przez stulecia. Najbardziej znanym przez stulecia lekiem byl teriak. Byl to lek wymyslony w pierwszym wieku przed nasza era jako odtrutka na trucizny i jady, z czasem uzywany na wszelkiego rodzaju przypadlosci: " przewlekle bole glowy, trudnosci sluchu, zaniki wzroku, zaslabniecia, padaczke, krotki oddech, plucie krwia, niestrawnosc, nudnosci, problemy watrobowe, kamienie. Wzmacnia jezyk, lagodzi szal, oslabia troski i obawy rozumu, jest jedynym lekiem na tezec." Recepte na teriak podawaly jeszcze farmakopeje (oficjalne ksiazki lekow) Niemiec z 1872 roku, Francji z 1874 roku, a w Wiedniu byl produkowany nawet po drugiej wojnie swiatowej. Ze wzgledu na sklad, ktory w duzej mierze zalezal od opium, teriak mogl przynosic ulge bolom, depresji, stanom lekowym. Duza ilosc opium mogla jednak doprowadzac do uzaleznien. Przygotowanie teriaku bylo skomplikowane, dlugotrwale i drogie. W jego sklad wchodzily miedzy innymi korzenie irysow, rabarbar, gencjana, trawa cytrynowa, tarta sosna, kwiaty czerwonych roz, lawendra, szafran, cynamon, dluga papryka, czarny pieprz, macedonska pietruszka, marchewka, opium, terpentyna, guma arabska, smola, sok akacjowy, i wiele innych substancji pochodzenia roslinnego, mineralnego i zwierzecego, w sumie 64 roznych skladnikow. Po wymieszaniu teriak musial dojrzewac przez kilka miesiecy do kilku lat.
Teriak nie byl najbardziej niezwykla recepta na leczenie dolegliwosci. W siodmym stuleciu naszej ery uzywano krwi z golebia i zolwia do leczenia podbitego oka, krwi z sowy na dusznosci, krwi z nietoperza dla zachowania mlodzienczych piersi, krwi z nietoperza, zaby, kameleona, psiego kleszcza aby zapobiec wyrastaniu wlosow na piersi, krwi z kozy do leczenia kamieni w nerkach, krwi ptactwa domowego do leczenia krwotokow mozgowych, krwi z jagniecia do leczenia padaczki, krwi z dziecka do leczenia krwioplucia, krwi krokodyla na zly wzrok, krwi kaczora i gesi do leczenia zatruc truciznami.
Lewatywy cieszyly sie nieslabnacym powodzeniem przez stulecia. Powodowaly odwodnienie (wbrew powszechnemu mniemaniu) organizmow i w polaczeniu z upustami krwi doprowadzaly do przedwczesnej smierci z powodu drastycznego obnizenia cisnienia krwi. Jeszcze nie tak dawno uzywano pijawek do upuszczania krwi. W 1827 roku Francja musiala sprowadzic z zagranicy 33 miliony pijawek gdyz jej wlasne krajowe zasoby sie wyczerpaly. Farmakopeja Londynu z siedemnastego wieku opisywala wykorzystanie robakow, suszonych zmij, pudrow za szlachetnych kamieni, olei z mrowek, z wilkow, z pajakow, dzdzownic, siersci, pior, wlosow, ludzkiego potu, sliny glodnego czlowieka, pajeczyn, oczu krabow, i malzy.
Ludzkie i zwierzece odchody cieszyly sie nieslabnacym powodzeniem przez stulecia. Uzywane byly na porost wlosow, kamienia zolciowe. Do dzisiaj w niektorych regionach swiata zaleca sie kilka lykow moczu co dzien dla utrzymania zdrowia, a gdy sie zachoruje, to ani kropli nie mozna uronic. Jeszcze do dziewietnastego wieku farmakopeje uzywaly zeskrobin z czaszki powieszonych zloczyncow jako oficjalnego leku na nerwice i choroby wyniszczajace. Rog jednorozca byl uzywany juz w starozytnych Chinach i Indiach. Byl to mielony na pyl lewy gorny siekacz samca narwala, ssaka z grupy wielorybow, ktory byl skrecony przeciwnie do ruchu wskazowek zegara. Byl to najdrozszy w historii medycyny lek kosztujacy na wage dziesiec razy wiecej niz zloto. Uzywano go jako odtrutke na trucizny, na goraczke, ugryzienia wscieklych psow i skorpionow, na robaki, dzume, utrate pamieci i na wiele innych przypadlosci. Rog koziorozca przedluzal mlodosc, chronil przed zlymi duchami. Ze wzgledu na cene i medyczne wartosci dla biedniejszych ludzi przygotowywano takie preparaty jak "nalewke z rogu jednorozca", czyli wode przepuszczona przez dziure w rogu lub wode w ktorej na chwile zanurzono rog jednorozca. Do dzisiaj rogi z jednorozca sa rozprowadzane w japonskich sklepach z medycyna ludowa. Bezoary, czyli kamienie lub zbite kule organicznej i nieorganicznej materii tworzace sie w zoladkach niektorych zwierzat, rowniez uwazano za wszechstronny skladnik wielu lekow.
Jako afrodyzjakow uzywano zolci szakala, krwi miesiaczkowej, jader byka. Sproszkowane mumie egipskie uzywane byly na niegojace sie rany. Odbylo sie kilka konferencji naukowych na temat metod proszkowania i walki z podrobkami mumii egipskich. Od niedawna wiadomo, ze oryginalne mumie mialy duze stezenie arszeniku. Bardzo popularne i duzo mniej szkodliwe bylo leczenie przez "nakladanie rak". Jednym z najbardziej znanych w historii medycyny ludzi leczacymi przez nakladanie rak byl krol Anglii Karol II, ktory w trakcie swego dwudziestopiecioletniego panowania leczyl przez dotyk prawie sto tysiecy pacjentow w siedemnastym wieku. Przytocze opis leczenia tego samego krola w momencie, w ktorym sam zachorowal w 1680 roku. Zajmowalo sie nim czternastu nadwornych lekarzy. Przepraszam za niezbyt doskonale tlumaczenie:
" Upuszczono jedna pinte krwi z prawego ramienia krola. Nastepnie sciagnieto osiem uncji krwi z lewego barku, podano srodek wymiotny aby krol zwymiotowal, zrobiono lewatywe z antymonu, soli kamiennej, fiolkow, burakow, nasienia lnianego, cynamonu, szafranu, aloesu. Nastepnie ogolono glowe krola i postawiono banki na skalpie. Podano proszek na kichanie aby oczyscic jego mozg i sproszkowana babke na wzmocnienie mozgu, gdyz wierzono, ze wydzielina z nosa pochodzi z mozgu. Srodki wymiotne byly stosowane z czestymi przerwami w czasie ktorych podawano napoj kojacy skladajacy sie z wody jeczmiennej, slodkich migdalow, slabego wina, olejku z drzewa robaczego, anyzku, miety, kwiatu rozanego. Przylozono plaster lajna golebiego na stopy krola. Nastepnie upuszczono wiecej krwi, po czym podano pestki z melona, manne, wode z czarnej czeresni, wyciag z konwalii, perly rozpuszczone w occie, korzen gencjany, galke muszkatalowa, gozdziki. Do tej mieszanki dodano 40 kropli wyciagu z ludzkiej glowy. Na koniec w desperacji probowano bezoaru. Krol zmarl".
W osiemnastym stuleciu zaczeto uzywac wyciagu z naparstnicy na leczenie obrzekow, leczono szkoburt cytrynami i pomaranczami, wymyslono szczepionke na ospe, ktora dziesiatkowala ludnosc Europy. "Ojca Ameryki" - Jerzego Waszyngtona leczono na przeziebienie i ropien okolomigdalkowy w ten sposob, ze w ciagu dwunastu godzin upuszczono z niego 2.8 kwarty krwi, podawano tatarak na indukcje wymiotow, robiono czeste inhalacje z octu, przystawiano banki do konczyn, zastosowano oklady z zyta i octu na gardlo, na ktore juz wczesniej przystawiono banke. Leczenie okazalo sie nieskuteczne.
Dziewietnaste stulecie dalo zalozenie metod naukowych opartych na obserwacji i sprawdzonych doswiadczeniem. Nastapil poczatek medycyny eksperymentalnej. W tym stuleciu nastapil rozwoj anatomii, fizjologii, bakteriologii i farmakologii. Medycyna ciagle byla jeszcze niedoskonala ze wzgledu na slaby rozwoj patologii, chemii, i fizjologii. Nastapil rozwoj allopatii (leczenia srodkami powodujacymi objawy przeciwne do objawow choroby) i homeopatii (leczenia srodkami powodujacymi podobne objawy do objawow chorobowych). Trzeba pamietac, ze na koniec dziewietnastego stulecia uzywano opium na lagodzenie bolu, wino do anestezji, chinine na malarie, rtec na kile, naparstnice na choroby serca, kolchicyne na dne moczanowa, jod na wole tarczycy, ipekakuane na biegunke zakazna, zelazo na anemie. Narastala nieufnosc lekarzy do lekow ogolnie stosowanych. Szukano lekow i metod leczenia sprawdzonych przez eksperyment.
To, czym wspolczesna medycyna dysponuje, zostalo rozwiniete w czasie ostatnich kilkudziesieciu lat. Chemia analityczna jest w stanie zbadac strukture chemiczna wszystkich, nawet najbardziej zlozonych zwiazkow. Chemia syntetyczna i biologia molekularna sa w stanie dostarczyc kazda substancje chemiczna, ktora jest potencjalnym lekiem. Laboratoria naukowe pracuja pelna para wyrzucajac do kosza olbrzymia czesc uzyskanych informacji, a to co opublikuja jest natychmiast dostepne dla wszyskich lekarzy na calym swiecie poprzez internet. Sa specjalne polaczenia internetowe dostepne tylko dla lekarzy, ktore dbaja o jakosc materialow naukowych dostepnych na laczach. Jest to o tyle wazne, ze ilosc "szumu internetowego" rosnie jak lawina i ilosc "smieci na internecie" staje sie problemem dla specjalistow szukajacych sprawdzonych informacji. Standard leczenia jest jeden, tak jak jedna jest medycyna. Dobra medycyna.
