Rzadko zdajemy sobie sprawę z tego, że oczy są jedyną wypustką układu nerwowego, którą możemy obserwować bezpośrednio naszym własnym wzrokiem. Narząd wzroku stanowi przekaźnik ogromnej ilości informacji. Jedno krótkie spojrzenie może wymagać użycia tysięcy słów na opis tego, co oglądamy w danym momencie.
Oczy są chronione przez powieki, które oprócz bezpośredniej ochrony zapewniają również równomierne nawilżanie oczu łzami. Gruczoł łzowy znajduje się w górnej zewnętrznej części oczodołów. Do najczęstszych problemów z nim związanych należy zmniejszenie wydzielania łez i rozrosty nowotworowe. Zmniejszenie wydzielania łez często zdarza się w przebiegu chorób autoimmunologicznych, kolagenoz. Są to choroby przewlekłe charakteryzujące się tym, że przeciwciała produkowane przez nasze własne komórki odpornościowe rozpoznają inne komórki naszego ciała jako cel ataku. W przypadku zaatakowania gruczołów łzowych może dojść do całkowitego zniszczenia ich funkcji.
Nadmierne łzawienie często jest powodowane zatkaniem odpływu w kanalikach łzowych znajdujących się na dolnej i górnej powiece, tuż przy przyśrodkowym kącie oka.
Najczęstszymi problemami związanymi z powiekami są stany zapalne. Zapalenie brzegów powiek (blepharitis) charakteryzuje się zaczerwienieniem, zgrubieniem brzegów powiek, zmianą ustawienia i wypadaniem rzęs, ropnym wyciekiem, często powodowanym przez bakterie gronkowca. Leczenie zapalenia brzegów powiek składa się z częstego przemywania ich roztworami mydła dziecięcego w wodzie i stosowania kropli do oczu z antybiotykiem.
Głębsze zapalenia związane z zakażeniem gruczołów skóry powiek, jak na przykład jęczmień (stye), wymagają ciepłych, wilgotnych okładów stosowanych często przez kilka tygodni, a w przypadkach odpornych na to proste leczenia, nacięcia, antybiotyków doustnych lub nawet wycięcia. Zapalenie skóry powiek może być też powodowane przez uczulenia typowe dla skóry z innych rejonów ciała, jak również przez krople do oczu (Neomycyna, Atropina).
Następną błoną chroniącą oko jest spojówka, cienka błona surowicza, która otacza twardówkę (sclera). To biała część oka, która wyściela powieki od środka. Zdrowa spojówka jest prawie niewidoczna, natomiast stany zapalne powodują jej zaczerwienienie i obrzęk. Do zapaleń spojówki dochodzi najczęściej na tle zakażeń wirusowych, bakteryjnych i procesów uczuleniowych. Pieczenie oczu można zmniejszyć używając nawilżających kropli do oczu (artificial tears: Visine, Murine). Zaczerwienienie spojówek jest leczone przy użyciu kropli z dodatkiem leków zmniejszających obrzęk (Visine Plus, Murine Plus). Są one dostępne w aptekach bez recepty. Przy poważniejszych stanach alergicznych można używać leków przeciwhistaminowych (na przykład Claritin) również dostępnych bez recepty. Czasami podanie kropli do oka z antybiotykiem zapo-biega powikłaniom pozapalnym i przyspiesza gojenie zapalenia spojówek. Zapalenia alergiczne najlepiej jest kontrolować poprzez unikanie kontaktu z alergenami odpowiedzialnymi za uczulenia. Dobra higiena soczewek kontaktowych również wpływa na zmniejszenie ilości zapaleń spojówek u osób korzystających z soczewek.
Nadmierne zgrubienie przyśrodkowej części spojówki oka (pterygium) może doprowadzić do zamglonego widzenia, jeśli częściowo lub całkowicie przysłoni źrenicę oka.
Rogówka jest najbardziej wysuniętą do przodu częścią oka i jednocześnie najbardziej efektywną częścią układu optycznego oka. Rogówka kilkukrotnie mocniej załamuje promienie świetlne dochodzące do oka aniżeli sama soczewka oka. Ta jej właściwość jest wykorzystywana przy nowoczesnych metodach korekcji wad wzroku (Lasik), gdzie zewnętrzna część rogówki jest modelowana przy pomocy lasera.
Zapalenia rogówki (keratitis) mogą być bardzo niebezpieczne, gdyż wszelkie trwałe zamglenia w układzie optycznym oka doprowadzają do trwałego uszkodzenia wzroku. Zapalenia rogówki wymagają dokładnej diagnozy i skutecznego leczenia. Rozpoznanie opryszczkowego zapalenia rogówki jest szczególnie ważne, gdyż pomyłkowe zastosowanie sterydów do leczenia tej formy zapalenia może zakończyć się całkowitym zniszczeniem rogówki. Zapalenia bakteryjne rogówki leczy się miejscowo antybiotykami. Podobnie leczy się otarcia rogówki (corneal abrasions), najczęściej powstałe w wyniku bezpośredniego urazu oka.
Niektóre urazy oka doprowadzają do pozostawienia ciał obcych w rogówce. Pacjenci narzekają na ból, zaczerwienienie oka, wrażliwość na światło, uczucie jakby ciało obce było pod powieką. Szczególne miejsce w okulistyce zajmują ciała obce z metalu. Kawałki metalu mogą pozostawić kawałki rdzy w rogówce doprowadzając do trwałego zabarwienia rogówki.
Odkładanie się tłuszczów w rogówce w postaci białego rąbka na obrzeżu rogówki znane jako obwódka starcza (arcus senilis). Wskazuje ono na problemy związane z metabolizmem cholesterolu.
Zapalenia twardówki oka (scleritis) występują często w czasie przebiegu kolagenoz, kiły, gruźlicy. Doustne podanie niesterydowych leków przeciwzapalnych (nonsteroidal anti-inflammatory drugs - NSAIDs) lub sterydów pozwala zapobiec pęknięciu twardówki.
Wiele chorób ogólnoustrojowych, takich jak trądzik różowaty, choroby metaboliczne, czy też niedobór witaminy A doprowadzają do zmian twardówki i rogówki. Zmiany te polepszają się w trakcie leczenia chorób podstawowych i wyrównywania niedoborów.
Soczewka oka (lens) znajduje się bezpośrednio za tęczówką oka, którą jest cienka błona spełniająca funkcje przesłony ograniczającej nadmierny dopływ światła do oka. Najczęstszym problemem związanym z soczewką jest zaćma (cataract). Chociaż największe nasilenie występowania zaćmy jest związane z zaawansowanym wiekiem, spotyka się ją również u noworodków.
Zaćma polega na zmętnieniu soczewki, co doprowadza do zmniejszenia ostrości wzroku. Wcześniejsze występowanie zaćmy jest związane z cukrzycą i zespołem Downa. Poważne urazy mechaniczne, długotrwale stosowanie sterydów, lub też niektórych leków antypsychotycznych również bardzo zwiększają ryzyko powstawania zaćmy. Leczenie zaćmy polega na stosunkowo prostym zabiegu operacyjnego usunięcia soczewki i zastąpienia jej plastykowym implantem.
Jedną z najniebezpieczniejszych i najbardziej podstępnych chorób oka jest jaskra (glaucoma). Jaskra powstaje w wyniku podwyższenia ciśnienia wewnątrzgałkowego w oku. Jest to choroba niebezpieczna, gdyż ucisk na receptory wzroku znajdujące się w siatkówce doprowadza do ich nieodwracalnego zniszczenia i trwałej utraty tychże receptorów, neuronów nerwu wzrokowego, a co za tym idzie, wzroku. Jest to choroba podstępna, gdyż na samym początku może dawać tylko przejściowe objawy lub też przebiegać zupełnie bezobjawowo. Najczęstszym objawem jest ból oczu i zwiększona twardość gałek ocznych. Z czasem dochodzi do zaniku widzenia na obrzeżach pola widzenia ze znacznym zwężeniem tego pola. W krańcowych przypadkach dochodzi do tak zwanego widzenia lunetowatego, gdzie pacjent widzi bardzo wąski wycinek miejsca na które patrzy (widzi jak przez lunetę) lub zupełnie nic nie widzi. Do rozwoju jaskry może doprowadzić wiele różnych mechanizmów patologicznych, z tego też względu jaskrę należy traktować jako grupę chorób o niejednolitej patogenezie. Jaskra może występować już u niemowląt, a niektóre popularne postacie jaskry zaczynają się już około trzydziestki. Jaskrę leczy się chirurgicznie lub farmakologicznie poprawiając odpływ płynu środgałkowego lub zmniejszając jego produkcję.
Środek oka jest wypełniony przezroczystym ciałem szklistym (corpus vitreum) nadającym sztywność i zapewniającym kształt oka.
Najwięcej zaburzeń czynnościowych oka pochodzi z siatkówki. Siatkówka (retina) jest wielowarstwową błoną odpowiedzialną za rejestrowanie i przekazywanie obrazu utworzonego przez układ optyczny oka. Zapis obrazu powstaje na drodze reakcji chemicznych w receptorach siatkówki (podobnie jak wywoływanie kliszy fotograficznej), a zamiana tej reakcji chemicznej w impulsy elektryczne umożliwia przepływ tejże informacji drogą nerwu wzrokowego do ośrodka wzroku w mózgu. Ze względu na skomplikowaną budowę siatkówki jak też wrażliwość receptorów i zakończeń nerwu wzrokowego często dochodzi do zmian zwyrodnieniowych pośrednio lub bezpośrednio zakłócających proces widzenia. Zmiany te są często związane z cukrzycą, nadciśnieniem, urazami gałki ocznej, bądź chorobami metabolicznymi.
Cukrzyca jest główną przyczyną ślepoty w rozwiniętych państwach. Głównym wyznacznikiem powikłań cukrzycowych jest długość trwania choroby. Po dziesięciu latach trwania cukrzycy insulinozależnej (Type I) około 50% pacjentów ma obraz uszkodzenia siatkówki (retinopathy), po piętnastu latach już około 95% pacjentów wykazuje te zmiany. Cukrzycowa retikulopatia jest związana z tworzeniem mikrotętniaków, mikrowylewów, rozszerzaniem drobnych naczyń krwionośnych i nadmiernym ich rozrostem, co w konsekwencji doprowadza do zmniejszonego przepuszczania światła do receptorów (można porównać problem retikulopatii do filtra założonego pomiędzy obraz rejestrowany a kamerę), o co za tym idzie, zmniejszenia ostrości widzenia. Silniejsze zmiany w siatkówce oznaczają mniej wyraźne widzenie. Leczenie cukrzycowej retinopatii polega na dokładnej kontroli poziomu cukru, można też stosować zabiegi laserowe mające na celu zniszczenie rozrośniętych naczyń i usunięcie krwawień wewnątrzocznych.
Nadciśnienie tętnicze krwi również może doprowadzić do zmian zwyrodnieniowych w obrębie siatkówki, jednakże zmiany te rzadko powodują zaburzenia wzroku. Zmiany na dnie oka w przebiegu choroby nadciśnieniowej bardziej służą do określenia stanu układu krwionośnego i zaawansowania samej choroby nadciśnieniowej. Oko jest bowiem jedynym miejscem w ludzkim organizmie, gdzie bezpośrednio możemy oglądać naczynia krwionośne.
U noworodków urodzonych przedwcześnie i oddychających tlenem bezpośrednio po urodzeniu również zwiększa się w bardzo istotny sposób ryzyko retinopatii. Głównie z tego to właśnie względu wcześniaki powinny pozostawać pod długoterminową specjalistyczną kontrolą okulistyczną.
Nagła, nawet krótkotrwała utrata wzroku w jednym lub w obu oczach może mieć bardzo poważne znaczenie diagnostyczne. Krótkotrwała utrata wzroku może świadczyć o mikrozatorach w mózgu lub samym nerwie wzrokowym, i może wyprzedzać poważny udar mózgu zagrażający zdrowiu i życiu.
Ze względu na niepowtarzalność wyglądu oka niektóre firmy wykorzystują wygląd tęczówki lub dna oka do celów identyfikacyjnych. Podobnie zaawansowane są prace nad diagnostyką chorób psychicznych na podstawie badania ruchów gałek ocznych.
Przypuszczam, że w niedalekiej przyszłości będziemy mieli doskonalsze metody badania funkcji mózgu na podstawie badania sposobu patrzenia na rzeczywistość i ruchów gałek ocznych. Oczy, które są tematem tylu bardzo romantycznych utworów zasługują na dużo większą uwagę szczególnie pod względem oceny działania centralnego układu nerwowego, aniżeli tylko do oceny pod względem działania układu optycznego. Pamiętajmy też, że "eye doctor" to nie okulista. Okulista to "ophthalmologist". "Eye doctor" jest terminem używanym bardzo często przez optometrystów, "optometrists", którzy mają uprawnienia do badania wzroku i przygotowywania okularów, ale nie mogą leczyć chorób oczu.
