Takiej wystawy jeszcze w Instytucie Sztuki nie było. Poświęcono ją jednemu obrazowi i to w dodatku dziełu, które od 80 lat znajduje się w zbiorach tego muzeum. Sławna, podziwiana i lubiana Niedziela na Grande Jatte -1884, najwybitniejsze płótno pointylizmu, jest bowiem bohaterką tej niezwykłej ekspozycji.
Kiedy Georges-Pierre Seurat (1859-91) rozpoczynał pracę nad obrazem miał 24 lata, w dorobku wiele znakomitych rysunków i jedno wielkie płótno. Ukończona dwa lata potem kompozycja stała się sensacją ósmej i ostatniej wystawy impresjonistów, inicjując neoimpresjonizm - najbardziej rewolucyjny ruch artystyczny z końca XIX stulecia.
Ś
Światowe zainteresowanie dziełem Seurata rozpoczęło się jednak wiele lat po przedwczesnej śmierci artysty w 34 roku życia. Dokładnie datuje się od 1924 roku, kiedy nabył je w Paryżu "niemalże cudem" chicagowski kolekcjoner Frederick Clay Barlett i wkrótce przekazał w darze Instytutowi Sztuki. Od 1958 roku obraz nie opuszcza gmachu muzeum, w związku z czym nie uczestniczył nawet w wielkiej retrospektywie Seurata na początku lat 90. zeszłego stulecia.
M
Mimo powszechnego uznania i popularności, płótno dopiero niedawno stało się przedmiotem dokładniejszych studiów i analiz. Wynikiem tych zakrojonych na szeroką skalę badań jest wystawa Seurat and the Making of La Grande Jatte , prezentowana w galeriach Instytutu Sztuki do 19 września. Ekspozycja obejmuje ponad 130 obrazów i prac na papierze Seurata oraz artystów, z którymi łączyły go artystyczne relacje, m.in. Moneta, Renoira, Pissarro i Signaca. Zgromadzone w 11 salach prace pozwalają prześledzić rozwój wizji artysty i metody pracy, ukazują także historię obrazu i jego znaczenie dla sztuki modernistycznej.
E
Ekspozycję otwiera rysunek - Akt akademicki - pochodzący z czasów, kiedy Seurat studiował w prestiżowej Ecole des Beaux-Arts. Szkołę porzucił po niecałych dwóch latach, zaciągając się na rok do służby wojskowej. Po powrocie do sztuki, kontynuował samodzielne studia, kopiując w Luwrze starych mistrzów oraz zgłębiając dzieła teoretyczne, dotyczące wiedzy o kolorach, psychologii i fizjologii widzenia. W tym okresie oddawał się przede wszystkim twórczości rysunkowej, osiągając z czasem niebywałe rezultaty. Po inspirację sięgał do Rembrandta, Goi, Daumiera, Milleta i Redona. Ryciny tych mistrzów wypełniają boczne ściany jednej z pierwszych galerii.
Można zobaczyć tam również karykatury Honore Daumiera, które wpłynęły na kształtowanie wyobraźni plastycznej artysty. Rysunki samego Seurata z lat 1881-1885, prezentowane na wolnostojącej ściance w środku sali ( Kobieta z bukietem), ukazują rozwój jego niepowtarzalnego stylu i techniki. Operując czernią i bielą, Seurat stworzył język bardzo osobisty, pełen kontrastów, uproszczonych form, tajemnicy i poetyckiego niedopowiedzenia.
W pracach tych dawał wyraz fascynacjom studiom koloru, zwłaszcza pracom Michela-Eugene"a Chevreula, który sformułował zasadę kontrastów tonów (W tajniki teorii wprowadza audio-wizulna prezentacja w aneksie galerii). Doświadczenia te staną się podstawą jego późniejszych wielkich dzieł malarskich.
J
Już we wczesnych obrazach Seurat realizował prawo równoczesnego kontrastu, nanosząc na płótno malutkie punkciki barw czystych mieszających się optycznie. W twórczości malarskiej, podobnie jak w rysunku, sięgał po inspiracje do dzieł innych artystów. Najpierw natchnieniem był mu Delacroix, a potem impresjoniści, którzy zaintrygowali go paletą barw czystych, rozproszonym światłem i techniką nanoszenia farby na płótno. Historia tego dialogu stanowi jeden z najbardziej fascynujących rozdziałów wystawy.
O
Oglądając zgromadzone w jednej sali płótna Pierre"a-Auguste Renoira, Camille"a Pissarra i Claude"a Moneta oraz - zainstalowane na oddzielnej ściance w środku sali - obrazy Seurata (znakomite pejzaże z wybrzeża Normandii (1884/1885)) zobaczymy, jak artysta czerpiąc z doświadczeń impresjonistów, przetwarzał je we własną wypowiedź. Zasadnicza różnica polegała na tym, że rezultaty, do których impresjoniści dochodzili spontanicznie - jak systematyczne dzielenie tonów - Seurat opierał na metodzie naukowej (nawet wybór rodzaju dotknięcia pędzla dostosowany był odpowiednio do wymiarów płótna). Impresjoniści porzucili akademicką praktykę studiów przygotowawczych i malowali bezpośrednio w plenerze. Taka żywiołowość nie leżała jednak w naturze Seurata. Postanowił w ten spontaniczny świat wprowadzić rygor dyscypliny, uzyskując niezwykłe efekty, które pozwoliły mu "zespolić trwałość z przemijaniem, impresjonistyczną wibrację z klasyczną stabilnością". Wiele pokazanych tu prac pierwotnie pełniło funkcję studiów przygotowawczych.
P
Pierwszą dużą kompozycją Seurata była La Baignade ( Kąpielisko) z 1883 roku, prezentowana na wystawie w reprodukcji, albowiem dzieło nie jest wypożyczane z Galerii Narodowej w Londynie. Już sam temat jest odmiennie potraktowany. W odrożnieniu od Moneta czy Renoira, malujących beztroskich letników, Seurat pokazał na plaży robotników z paryskiego przedmieścia Asnieres. Impresjonistyczna spontaniczność została zastąpiona podejściem bardziej metodycznym i 13 studiami przygotowawczymi. Był to bardzo pracochłonny proces, wymagający zarówno malowania w plenerze, jak rysunków dokładnie modelowanych w pracowni. "Kąpielisko" zostało odrzucone przez jury Salonu Impresjonistów w 1884, co przyśpieszyło powstanie Salonu Artystów Niezależnych, na którym obraz został wystawiony wiosną tegoż roku. Już wówczas zwrócił uwagę krytyków, którzy dostrzegli w nim połączenie tradycyjnej sztuki z nowatorstwem impresjonizmu.
P
Pełny wyraz synteza ta znalazła w drugim wielkim projekcie artysty. W Kąpielisku kilka postaci spogląda w kierunku "zielonej" wysepki na Tamizie. W tym, "odkrytym" już przez impresjonistów pejzażu - tam właśnie Manet namalował w 1878 roku kilka obrazów, m.in. Wiosnę na Grande Jatte - Seurat zaczął tworzyć Niedzielę na Grande Jatte. Obraz w zmienionej ramie i na nowo oszklony stanowi centralny punkt chicagowskiej ekspozycji. W najbliższym sąsiedztwie znajdują się prace, które bezpośrednio doprowadziły do jego powstania.
P
Przygotowania do La Grande Jatte trwały dwa lata. W tym czasie Seurat wykonał 28 szkiców olejnych, 28 rysunków i trzy obrazy, które pokazane razem stanowią jedyną w swoim rodzaju dokumentację procesu twórczego. Są tam studia pejzażu, poszczególnych postaci, a nawet małp w klatce. Seurat wielokrotnie wprowadzał, zmieniał i eliminował różne elementy, podobnie jak reżyser podczas castingu dobierał postacie. Kierował się nie tylko chłodną kalkulacją, ale również intuicją, np. małpa została dodana w ostatniej chwili.
O
Oprócz programowych założeń artysty, metody pracy podyktowane były także trudnościami samej kompozycji. Sama scena jest skomplikowana. Ukazuje 8 łodzi, żaglówek i parostatków, 3 psy oraz 48 osób, które w niedzielne popołudnie odpoczywają czy "paradują" na łonie natury. Nastrój obrazu poważny i uroczysty, postaci monumentalne - jak z antycznych fryzów - i "modernistycznie" wyalienowane, co w kontekście samego wydarzenia, nabiera pewnej ironicznej wymowy. Aspekt humorystyczny potęgują modne stroje - zwłaszcza postaci na pierwszym planie - z detalami odtwarzane. Seuratowi udało się utrwalić moment, a zarazem nadać scenie charakter ponadczasowy. Inspiracje czerpał z wielu źródeł - starożytnych i współczesnych, poważnych i komicznych. Niektóre z nich można zobaczyć w reprodukcjach: egipskie fryzy, plansze mody, ilustracje dla dzieci i karykatury.
La Grande Jatte miała być pokazana na Salonie Niezależnych w marcu 1885 roku. Kiedy ekspozycja została odwołana, artysta po kilku miesiącach powrócił do pracy nad płótnem, modyfikując je zgodnie z nowymi przemyśleniami na temat koloru. Zmienił także kształt niektórych figur, wprowadzając do całości bardziej płynny, sinusoidalny rytm. W rezultacie obraz po raz pierwszy został pokazany na ósmej wystawie impresjonistów, gdzie swoje malarstwo prezentowali również Camille Pissarro, jego syn Lucien oraz Paul Signac. Prace tej grupy artystów, skłaniających się ku dywizjonizmowi zostały wówczas wyeksponowane w oddzielnej sali. Obecnie także zestawione razem mówią o wzajemnych pokrewieństwach i różnicach.
J
Jednym z największych walorów La Grande Jatte są świetliste, wibrujące barwy obrazu. Okazuje się jednak, że niektóre kolory nienaturalnie pociemniały. Proces ten rozpoczął sie już za życia artysty. Seurat korzystając bowiem z rady Pissarra, zastosował nietrwały pigment, który spowodował, że oryginalna żółć cytrynowa nabrała brązowawych odcieni. Dzięki najnowszym badaniom naukowym i nowoczesnej technologii cyfrowej, Instytut Sztuki zaprezentował w naturalnych wymiarach reprodukcję obrazu, tak jak wyglądał po raz pierwszy pokazany.
S
Seurat zmarł w marcu 1891 roku na dyfteryt, ale historia jego obrazu w pewnym sensie dopiero się zaczynała. Te fascynujące, zwłaszcza dla chicagowian, dzieje przywołują zdjęcia i teksty przedstawione w ostatniej sali - tradycyjnej "czytelni", gdzie dostępne są również egzemplarze wydanego z tej okazji albumu.
Danuta Peszyńska
