Tarczyca, nazywana też gruczołem tarczowym, jest położona nisko z przodu szyi bezpośrednio nad mostkiem i ściśle przylega do tchawicy, otaczając ją z przodu i po bokach. Tarczyca należy do gruczołów wydzielania wewnętrznego, a produkowane i uwalniane przez nią hormony odgrywają ważną rolę w naszym organizmie jeszcze w życiu płodowym. Jak każdy gruczoł endokrynny, tarczyca może powodować zaburzenia związane z nadmiarem, prawidłowym poziomem, lub niedoborem produkowanych przez siebie hormonów, może też być miejscem powstawania łagodnych i złośliwych guzów nowotworowych.
Aktywne hormony tarczycy to tyroksyna i trójjodotyronina. Hormony te są odpowiedzialne za zwiększoną syntezę białek praktycznie w każdej tkance naszego organizmu, jak też za zwiększone zużycie tlenu przez nasz organizm. Działanie to odbywa się poprzez bezpośrednie stymulujące działanie tyroksyny i trójjodotyroniny na jądra naszych komórek, i choć dokładny mechanizm do dzisiaj nie jest do końca poznany, zaburzenia poziomu hormonów tarczycy mogą powodować objawy związane praktycznie z każdym układem naszego ciała.
Przejściowe zaburzenia czynności tarczycy spotyka się podczas głodzenia i diet niedoborowych, szczególnie niskobiałkowych. Operacje, zawały serca, przewlekła niewydolność nerek, cukrzyca, a w szczególności kwasica ketonowa, marskość wątroby, anorexia nervosa (choroba psychiatryczna doprowadzajaca do wyniszczenia organizmu w wyniku ciągłego przeświadczenia, że się jest zbyt grubym, nawet w momencie gdy się umiera z zagłodzenia), poparzenia i posocznica również są odpowiedzialne za nieprawidłową czynność tarczycy. Zaburzenia te są najczęściej tymczasowe i ich stan poprawia się w momencie wyleczenia choroby podstawowej.
Najczęściej spotykane zaburzenia funkcji
tarczycy to jej nadczynność i niedoczynność.
Do nadczynności tarczycy może dochodzić w wyniku kilku różnych mechanizmów. Najczęściej są to procesy zapalne powodujące przyspieszoną syntezę lub uwalnianie hormonów tarczycy. Często procesy zapalne tarczycy przebiegające na początku z jej nadczynnością doprowadzają do powolnego zniszczenia komórek hormonalnych z następową niewydolnością tarczycy.
Jedną z najczęstrzych przyczyn nadczynności tarczycy jest choroba Gravesa (w Polsce często nazywana chorobą Gravesa-Basedowa) polegająca na istnieniu przeciwciał stymulujących gruczoł tarczowy do nadmiernej produkcji i uwalniania hormonów tarczycy. Przeciwciała te są również odpowiedzialne za powstawanie wola (powiększenie tarczycy), wytrzeszcz oczu, przedgoleniowe obrzęki. Towarzyszą im typowe objawy nadczynności takie jak przyspieszone bicie serca, czasami migotanie przedsionków (nieprawidłowy, nieregularny rytm serca), podwyższone ciśnienie tętnicze krwi, ciepła, wilgotna skóra, drżenie rąk, języka, nerwowość, nadmierna aktywność ruchowa, nadmierne pocenie się, nadwrażliwość i nietolerancja na ciepło, palpitacje serca, uczucie zmęczenia, słabości, problemy z zasypianiem i długością snu, podwyższony apetyt, utrata wagi ciała, częste wypróżnianie, czasami biegunka.
W krańcowych przypadkach nadczynność tarczycy może przyjmować formę tak zwanej burzy tarczycowej (thyroid storm), przebiegającej z gorączka, znacznym osłabieniem, nadmiernym pobudzeniem, zmianami emocjonalnymi, zaburzeniami świadomości do utraty przytomności i śpiączki włacznie, psychozami, powiększeniem wątroby i żółtaczką, wstrząsem sercowym. Do burzy tarczycowej najczęściej dochodzi u pacjentów z nadczynnością tarczycy, u których dodatkowo doszło do powstania procesów zapalnych (zakażenia), urazów, operacji, zatorów, powikłań cukrzycy, porodu. Burza tarczycowa wiąże się czasami z zaprzestaniem przyjmowania leków na obniżenie funkcji tarczycy przez pacjenta z nadczynnością tarczycy. Jak z powyższego opisu wynika, przebieg burzy tarczycowej może być bardzo dramatyczny i w czasie jej przebiegu dochodzi do bezpośredniego zagrożenia życia pacjenta.
Inne przyczyny nadczynności tarczycy to toksyczny gruczolak i toksyczne wieloguzkowe wole (toxic adenoma, toxic multinodular goiter). Gruczolaki są łagodnymi guzami nowotworowymi. Gruczolak toksyczny produkuje i wydziela nadmierną i niekontrolowaną ilość hormonów tarczycy. Wydzielanych przez gruczolak hormonów tarczycy jest tak dużo, że pozostała zdrowa część tarczycy jest praktycznie wyłączona z czynności endokrynnych.
W toksycznym wolu wieloguzkowym, jak sama nazwa wskazuje, wewnątrz tarczycy istnieje co najmniej kilka niekontrolowanych nadczynnych guzków. Leczenie powyższych zaburzeń polega na operacyjnym usunięciu guzków lub całego gruczołu tarczowego.
Przytoczone przykłady nadczynności tarczycy należą do grupy tak zwanych pierwotnych nadczynności, to znaczy, że zaburzenie funkcji tarczycy znajduje się w samej tarczycy. Istnieje też wtórna nadczynność tarczycy, kiedy prawidłowa tarczyca jast nadmiernie stymulowana do nadprodukcji hormonów przez nieprawidłowo wydzielane hormony nadzorujące. Funkcja tarczycy jest regulowana przez przysadkę mózgową i jej hormon TSH (Thyroid Stimulating Hormon). Gdy nasz organizm potrzebuje więcej hormonów tarczycy, przysadka wydziela więcej TSH, a ten pobudza tarczycę do zwiększonej produkcji i uwalniania hormonów. Niestety, guzy przysadki jak też i inne guzy nowotworowe (na przykład potworniaki) mogą zwiakszać ilość TSH lub jemu podobnych hormonów doprowadzając do nadmiernej aktywności tarczycy.
Do leczenia nadczynności tarczycy, w zależnosci od jej pochodzenia, używa się jodu, jodu radioaktywnego, zabiegów chirurgicznych, specyficznych leków zmniejszających produkcję hormonów tarczycy i niektórych leków nasercowych, tak zwanych beta-blokerów. Jod tylko czasowo zwalnia nadczynność tarczycy i nie może być używany przez dłuższy okres. Jod radioaktywny i zabiegi operacyjne często na zawsze niszczą gruczoł tarczowy, ale trzeba pamiętać o tym, że kontrola i leczenie niedoczynności tarczycy jest dużo łatwiejsza i bezpieczniejsza od leczenia nadczynności.
Podobnie jak nadczynność, niedoczynność tarczycy możemy podzielić na pierwotną i wtórną.
Do pierwotnej niedoczynności tarczycy najczęściej dochodzi w wyniku jej trwałego zniszczenia przez procesy zapalne lub zabiegi lecznicze. Niedoczynność wtórna jest powodowana przez niewystarczającą kontrolę hormonów tarczycy przez hormon przysadki mózgowej - TSH.
Objawy niedoczynności funkcji tarczycy są przeciwieństwem objawów nadczynności tarczycy. Twarz pacjentów przybiera obraz zmęczenia, obrzęku, włosy stają się kruche i wypadają. Skóra również robi się sucha, szorstka i gruba. Pacjenci stają się powolni, zapominalscy, narzekają na brak energii, mają zaburzenia pamięci i zdolności analizowania, dochodzi do zmian osobowości, albo przybierania na wadze. Dłonie i stopy stają się żółte, mamy do czynienia z powiększeniem języka, zwolnieniem akcji serca, powiększeniem serca, zaparć, zaburzeń czucia w palcach, obniżeniem temperatury ciała, nietolerancją niskich temperatur, anemią. W przypadkach krańcowych niedoczynności tarczycy, szczególnie w chłodniejszym klimacie, może dojść do śpiączki z bardzo niską temperaturą, brakiem odruchów, padaczką, zwolnionym oddychaniem. Zakażenia i urazy mogą doprowadzić do pogorszenia, ze śmiercią włącznie.
Niedoczynność tarczycy leczy się hormonami tarczycy podawanymi przez całe życie. Skuteczność leczenia kontroluje się badaniami laboratoryjnymi jak też i obserwacją zmian objawów klinicznych.
W Polsce dosyć często, szczególnie w górach i w okolicy Suwałk spotykało się wole normoczynne, endemiczne (euthyroid goiter). Zbyt niska zawartość jodu w pożywieniu doprowadzała do zbyt niskiej produkcji hormonów tarczycy przy jednoczesnym braku objawów jej niedoczynności. Leczenie wola endemicznego polega na uzupełnieniu niedoborów jodu, a do jego profilaktyki stosuje się dodawanie jodu do soli spożywczej.
Do niewydolności tarczycy może doprowadzać również długotrwałe używanie niektórych leków (np. sole litu).
Stosunkowo rzadko spotyka się nowotwory złośliwe tarczycy, raki.
Raki tarczycy najczęściej wykrywne są przez samego pacjenta lub lekarza jako pojedynczy guzek na szyi. Guzek ten najczęściej jest umiejscowiony w obrębie gruczołu tarczowego, ale może też już występować jako oddalony od niego przerzut do okolicznych węzłów chłonnych. Ze względu na położenie, tarczyca jest bardzo dostępna do badania i z tego też względu raki tarczycy są najczęściej wykrywane we wczesnym stadium rozwoju. Trzeba podkreślić, że większość guzków tarczycy jest guzkami niezłośliwymi i nie wymagają one żadnego leczenia. Podwyższone ryzyko, że dany guzek jest rakiem występuje u osób młodych, mężczyzn (raki tarczycy częściej występują u kobiet, ale u nich też dużo więcej występuje guzków nierakowych), jeżeli jest to jedyny guzek w tarczycy, u pacjentów z historią radioterapii głowy, szyi, klatki piersiowej, kiedy guzek występuje nagle i szybko się powiększa i ma bardzo twardą konsystencję. Badania dodatkowe potwierdzające, że jest to guzek zimny (cold nodule), to znaczy nie produkujący i nie wydzielający hormonów, jak też stwierdzenie drobnych zwapnień w samym guzku, zwiekszają prawdopodobieństwo, że mamy do czynienia z rakiem tarczycy. Każdy pojedynczy zimny guzek powinien być usunięty, gdyż nawet normalny, prawidłowy wynik badania cytologicznego biopsji (punkcji) guzka nie wyklucza raka, gdyż komórki niektórych raków tarczycy wygladają pod mikroskopem identycznie jak jej własne prawidłowe komórki. Leczenie raków tarczycy składa się z ich całkowitego chirurgicznego usunięcia, czasami z całą tarczycą. W niektórych przypadkach niezbędne jest zastosowanie radioterapii.
W życiu płodowym tarczyca rozwija się na tylnej powierzchni języka, i stamtąd, poprzez mięsień języka wędruje na przednią powierzchnię szyi. Zdarza się, że pozostawione po drodze komórki tarczycy dają początek torbielom (cysts), umiejscowionym wzdłuż drogi przejścia tarczycy zarodkowej. Torbiele te, nazywane tarczowo-językowymi (thyroglossal cysts), umiejscowione są pośrodku szyi, są dosyć miękkie, i stosunkowo szybko się powiekszają. Leczenie torbieli tarczowo-językowych polega na ich operacyjnym usunięciu.
Na zakończenie trzeba podkreślić, że ze względu na różnorodność objawów klinicznych występujących w trakcie zaburzeń funkcji tarczycy, badanie krwi określające poziom hormonów tarczycy jest jedynym testem, który w wielu przypadkach jest w stanie ustalić diagnozę u pacjentów cierpiących na wiele z pozoru nie mających nic ze sobą wspólnego dolegliwości.
