Choroba zwyrodnieniowa stawów, potocznie nazywana reumatyzmem, jest najczęstszym schorzeniem stawów. Każdy z nas ma lub będzie miał zmiany reumatyczne. Zmiany te, zazwyczaj bezbolesne, pojawiają się w wieku dwudziestu lat, a po czterdziestce ujawniają się na zdjęciach radiologicznych u niemal każdego pacjenta. Dotyczą one najczęściej stawów kręgosłupa, kolan, bioder, a więc tych stawów, które są najbardziej obciążone w czasie naszego życia. Zmiany te występują u wszystkich kręgowców i nawet szkielet słynnej Sue, dinozaura Tyranosaurus Rex z Field Museum, wykazuje potężne zmiany reumatyczne. Wyjątkiem od reguły są jedynie nietoperze i leniwce, które prawie całe życie spędzają wisząc do góry nogami, a co za tym idzie, nigdy nie przeciążają swoich stawów.
Reumatyzm definiuje się jako zmiany zwyrodnieniowe stawów powstałe na tle zmian w budowie chrząstki stawowej, doprowadzające do zniszczenia chrząstek wyściełających powierzchnie stawów z następującym przerostem znajdujących się pod nimi kości. Na reumatyzm w równym stopniu chorują kobiety i mężczyźni, przy czym u kobiet powyższe zmiany zaczynają się później.
Najczęstszym objawem reumatyzmu są bóle stawowe, a w miarę niszczenia stawów, dołączają do nich obrzęki i zaburzenia ruchomości. Zarówno ból jak też i zesztywnienie stawów z czasem mogą doprowadzić do poważnego ograniczenia ruchów pacjenta i jego samodzielności.
Na szczęście, wielu pacjentów nie doznaje poważniejszych dolegliwości bólowych nawet przy poważnym zaawansowaniu zmian zwyrodnieniowych stawów. Nie bardzo wiadomo, dlaczego tylko 50% pacjentów ze zmianami zwyrodnieniowymi w kolanach cierpi na bóle kolan, podobnie jak nie wiemy, dlaczego tylko około 50% pacjentów cierpiących na bóle kolan ma radiologiczne zmiany zwyrodnieniowe w stawach kolanowych.
Leczenie reumatyzmu ma na celu zmniejszenie dolegliwości bólowych i poprawieniu funkcji stawów. Ze względu na częstotliwość występowania reumatyzmu jak też i różnych metod leczenia dolegliwości z nim związanych, bardzo ważne jest uświadomienie pacjentów o możliwościach leczenia.
Pacjenci muszą sobie zdawać sprawę z tego, że reumatyzm jest chorobą przewlekłą i nieuleczalną. Możemy kontrolować objawy, usprawniać funkcje pacjentów, lecz do dzisiaj nie mamy żadnego sposobu na zapobieganie i wyleczenie zmian związanych z reumatyzmem. Z tego też względu pacjentów powinny cechować realistyczne oczekiwania wobec współczesnej medycyny i świadomość, że sposób kontroli reumatyzmu zależy od ich psychicznego przygotowania, motywacji do leczenia, a także indywidualnego zaawansowania zmian w stawach i objawów klinicznych, na które cierpią.
Utrata wagi ciała, ćwiczenia, zmiana stylu życia i sposobu pracy są najważniejszymi niefarmakologicznymi metodami kontroli bólu i zachowania pełnej sprawności przez dłuższy okres w początkowym stadium choroby.
Dieta niskokaloryczna jest szczególnie ważna u pacjentów otyłych. Nawet niewielka utrata wagi może spowodować dramatyczne osłabienie objawów dotyczących stawów kręgosłupa, bioder, kolan i stop. Ćwiczenia przeprowadzane pod okiem fizykoterapeutów mają na celu wzmocnienie mięśni przebiegających nad chorymi stawami, jak również zapewnienie elastyczności stawów i zmniejszenie bólów występujących podczas ruchów. Brak ćwiczeń może doprowadzić do zesztywnienia i upośledzenia funkcji stawów. Najbardziej pomocne w zachowaniu prawidłowej czynności stawów w trakcie przebiegu reumatyzmu są ćwiczenia w wodzie. Odciążają one stawy nośne, a co za tym idzie, nie zwiększają zużycia chrząstek stawowych. Jazda na rowerku stacjonarnym funkcjonuje podobnie jak samo zanurzenie się w wodzie. Stawy nóg i kręgosłupa są wtedy odciążone i nie narażone na wstrząsy występujące na przykład przy chodzeniu i bieganiu. Ćwiczenia przeprowadzane pod fachowym okiem powinny unikać czynności wywołujących bóle w chorych stawach. Bardzo często pacjent już po krótkim przeszkoleniu jest w stanie przeprowadzać ćwiczenia rehabilitacyjne samodzielnie, w domu.
Przy bardziej zaawansowanych zmianach pacjenci mogą wymagać zastosowania specjalnych urządzeń poprawiających funkcje stawów i zmniejszających bóle. Urządzenia te to różnego rodzaju laski, kule, wkładki i buty ortopedyczne, a także usztywniacze stawowe.
Leczenie farmakologiczne wprowadza się stosunkowo wcześnie w przebiegu choroby zwyrodnieniowej stawów. Nie ma sensu cierpieć na dolegliwości bólowe, kiedy dysponujemy dużą ilością dobrych i bezpiecznych leków przeciwbólowych. Pierwszym i najważniejszym lekiem, jaki stosujemy przy reumatyzmie jest Tylenol. Później wprowadzamy leki z grupy tak zwanych niesterydowych leków przeciwzapalnych, do których należą między innymi Ibuprofen i Naprosyn. Wszystkie te leki stosujemy w najniższych dawkach kontrolujących objawy, gdyż pomimo dużego marginesu bezpieczeństwa, ale powszechnego ich użycia, co roku notuje się około 20 tysięcy zgonów przypisywanych używaniu tychże leków, głównie z powodu krwawień z przewodu pokarmowego. Ryzyko to można zmniejszyć poprzez stosowanie leków osłaniających błonę śluzową żołądka. Mniej szkodliwe dla układu pokarmowego są leki zaliczane do tak zwanych COX-2 inhibitorów. Niestety, wysoka cena jak też kontrowersyjne procesy sądowe znacznie ograniczają używanie leków z tej grupy. Leki narkotyczne stosuje się tylko w przypadkach, w których analgezji nie można osiągnąć w inny sposób. Przy reumatyzmie przebiegającym z dużym odczynem zapalnym można podawać doustne leki sterydowe.
Stawy, których funkcje i objawy bólowe nie poprawiają się pomimo zastosowania wszystkich powyższych leków, można leczyć lekami wprowadzanymi bezpośrednio do przestrzeni wewnątrzstawowej. Przy zaawansowanych zmianach zwyrodnieniowych możemy zastosować terapeutyczne nastrzyknięcia sterydami lub też pochodnymi kwasu hialuronowego. Sterydy zmniejszają miejscowy odczyn zapalny doprowadzając do zmniejszenia dolegliwości bólowych. Pochodne kwasu hialuronowego, dostępne na rynku zaledwie od kilku lat, odkładają się w chrząstkach stawowych poprawiając ich funkcje i zmniejszając ból. W odróżnieniu od zastrzyków sterydowych, zastrzyki z kwasu hialuronowego można podawać regularnie, co 6, 12, 18, a nawet, co 24 miesiące bez ryzyka zniszczenia stawu.
W krańcowych przypadkach, zwyrodnienie stawu może doprowadzić do całkowitego zniszczenia chrząstek stawowych, a dolegliwości stawowe pochodzące z bezpośredniego tarcia kości o kość nie mogą być kontrolowane w inny sposób jak tylko poprzez przeszczep całego stawu.
Środowisko naukowe wiąże spore nadzieje z opublikowaniem wyników badań z zastosowaniem glukozaminy i siarczanu chondroityny. Pozytywny wpływ obu tych związków jest przypisywany powolnemu ich odkładaniu się w stawach i odbudowywaniu chrząstki stawowej.
Przyszłość leczenia reumatyzmu należy do modyfikacji i przeszczepu komórek chrząstek stawowych, co umożliwi wpływanie w ten sposób na sam przebieg choroby, a nie tylko kontrolowanie jej objawów.
Doktor medycyny Błażej Łojewski, M.D.
(Blazej Lojewski)
