Naród polski był zawsze bardzo świadomy swojej historii i jej znaczenia. Czy w kraju, czy na wychodźstwie, Polacy dbali o przekazywanie wiedzy historycznej kolejnym pokoleniom. Polonia amerykańska również pielęgnowała pamiątki historyczne i budowała struktury organizacji, które zapewniały przetrwanie źródłom historycznym, jak na przykład istniejące od 1935 roku Polskie Muzeum w Ameryce z siedzibą w Chicago. Gromadzenie pamiątek i materiałów, ich udostępnianie i ekspozycja to ważny, ale nie jedyny sposób zachowywania świadomości historycznej. Źródła i dokumenty muszą być analizowane i interpretowane przez historyków, aby mogły dać nam zadawalającą odpowiedź na pytania na temat naszych dziejów i naszej tożsamości narodowej i etnicznej.
Pierwsza zawodowa organizacja historyków polonijnych powstała w okresie drugiej wojny światowej. W roku 1942 w Nowym Jorku utworzony został Polski Instytut Naukowy (PIN, a w języku angielskim Polish Institute of Arts and Sciences in America, czyli PIASA), zrzeszający polskich naukowców, którzy znaleźli się w tym czasie poza granicami kraju. Zdawali oni sobie sprawę, że niemiecki i sowiecki okupant w kraju świadomie niszczy polską kulturę i naukę. Kontynuacja badań naukowych, jak również prezentacja osiągnięć nauki i sztuki polskiej na arenie światowej stały się ważnymi i pilnymi prerogatywami wygnańców z Polski. PIN, dotowany przez rząd polski w Londynie, szybko rozwinął bogatą działalność wykładową i zaczął publikację "Biuletynu PIN" (dzisiejszy The Polish Review). W trzydziestą rocznicę istnienia Instytutu, Damian Wandycz tak napisał o wojennej działalności PIN: "Zburzono mur milczenia, jakim okupanci otoczyli myśl polską w Kraju. Głos nauki polskiej nie zamilkł. Mimo wszystkie przeszkody, słowo mówione i pisane było w wolnym świecie słyszane i czytane."
Jedną z części PIN była Sekcja Historyczna i Nauk Politycznych, kierowana od początku przez wybitnego historyka polskiego, Oskara Haleckiego. Już w jesieni 1942 roku, Halecki zasugerował utworzenie osobnej komisji do badań nad historią Polonii amerykańskiej i zwerbował do jej organizacji Mieczysława Haimana, historyka polonijnego i dyrektora Muzeum Polskiego w Chicago. Współpraca pomiędzy Haimanem i Haleckim układała się pomyślnie i już w rok później Komisja do Badań nad Emigracją Polską z siedzibą w Muzeum Polskim w Chicago zorganizowała swoją pierwszą konferencję, na którą zaproszono przedstawicieli American Historical Association i innych znanych historyków amerykańskich. Od 1944 roku Komisja zaczęła organizować coroczne konferencje i rozpoczęła pracę nad przygotowaniem własnej publikacji, którą później nazwano Polish American Studies (PAS). Kiedy mocarstwa zachodnie cofnęły swoje poparcie rządowi polskiemu w Londynie, skończyła się finansowa pomoc dla PIN, a od 1948 roku historycy polonijni podjęli niezależną od PIN działalność w ramach Polish American Historical Association, czyli PAHA.
Od śmierci Haimana w 1949 roku, PAHA miała swoją siedzibę w St. Mary"s College w Orchard Lake, Michigan. Ks. Józef Swastek przejął przywództwo organizacji i został głównym redaktorem Polish American Studies. W latach pięćdziesiątych PAHA zdominowana była przez środowisko polskich księży i zakonnic, którzy stanowili większość zarówno wśród władz, jak i członków organizacji. Byli oni również autorami artykułów drukowanych w PAS. W tych wczesnych latach istnienia PAHA, publikowane badania miały często charakter antykwaryczny, genealogiczny i biograficzny, pozostawiając wiele do życzenia z punktu widzenia zawodowych historyków.
W następnej dekadzie PAHA została zreorganizowana, a wśród aktywnych członków znalazło się większe grono świeckich zawodowych historyków. Profesjonalizacja organizacji postępowała nadal pod przewodnictwem ks. dr. M. J. Madaja, który wywarł wielki wpływ na kierunek rozwoju PAHA w latach siedemdziesiątych i wczesnych latach osiemdziesiątych. Ufundowano wówczas pierwsze nagrody i sponsorowano wydanie kilku pozycji książkowych. Od połowy dekady lat osiemdziesiątych proces przekształcenia PAHA w zawodową organizację historyków uległ zakończeniu.
Nie znaczy to jednak, że tylko zawodowi historycy mogą do PAHA należeć. Przeciwnie, organizacja zrzesza członków zwyczajnych, którzy historią się interesują i dla których zadanie zachowania historii Polonii jest po prostu ważne. Obecnie PAHA liczy ponad sześciuset członków, w większości ze Stanów Zjednoczonych, ale także z Polski i innych krajów polskiej diaspory. Co roku w pierwszy weekend stycznia PAHA organizuje swoją konferencję naukową, na której prezentowane są referaty na rozmaite tematy związane z szeroko rozumianą historią i kulturą Polonii. Konferencja ma miejsce w tych samych miastach, w których swoje obrady organizuje American Historical Association, największa organizacja zawodowa historyków amerykańskich. W tym roku na przykład konferencja odbyła się w Atlacie, Georgia, a w przyszłym roku będzie miała miejsce w Waszyngtonie. Uczestnikami konferencji są często członkowie lokalnych społeczności polonijnych, jak również studenci i historycy amerykańscy. Obrady toczą się w języku angielskim, który jest oficjalnym językiem urzędowym PAHA.
PAHA szczyci się też szerokim programem nagród, które przyznawane są co roku w czasie konferencji. Nagroda imienia Mieczysława Haimana przyznawana jest za wybitny dorobek naukowy w dziedzinie badań nad historią i kulturą Polonii amerykańskiej. Nagroda imienia Oskara Haleckiego przyznawana jest za najlepszą książkę naukową na temat polonijny, a Nagroda imienia Józefa Swastka za najlepszy artykuł opublikowany w Polish American Studies. Distinguished Service Award otrzymują ci, którzy wyróżnili się szczególnymi zasługami w pracy dla PAHA. Wyróżnieniem Creative Arts Award wynagradzani są ci, którzy mają specjalne osiągnięcia w dziedzinie sztuk pięknych. Ważną nagrodą jest również Nagroda imienia Kulczyckiego, która przyznawana jest autorowi lub autorce najlepszej rozprawy doktorskiej na temat polonijny. Nowszą, ale szczególnie miłą nagrodą jest Amicus Poloniae, który nadawany jest osobie niepolskiego pochodzenia, która zasłużyła się w pracy dla zrozumienia i propagowania historii i kultury Polonii. I wreszcie tzw. Civic Achievement Awards nadawane są osobom z lokalnych polonijnych społeczności, które wyróżniają się w pracy kulturalnej dla Polonii.
PAHA kontynuuje wydawanie dwa razy w roku Polish American Studies, czasopisma naukowego poświeconego badaniom nad historią i kulturą Polonii. Członkowie organizacji dostają je razem z organizacyjnym biuletynem, PAHA Newsletter. PAHA wspiera też finansowo różne publikacje. Na przykład w 1993 roku pod egidą PAHA wyszło angielskie tłumaczenie historii Polonii opublikowane przez księdza Wacława Kruszkę w 1908 roku. Obecnie PAHA wspiera wydawanie książek w serii Studiów Polskich i Polonijnych Ohio University Press. Wyszło już osiem książek w tej serii, a w przygotowaniu są następne.
Jedną z największych, ale i najciekawszych inicjatyw PAHA w ostatnim okresie jest publikacja Encyklopedii Polonii Amerykańskiej. Polonia jest prawie jedyną tak liczną grupą etniczną w Stanach Zjednoczonych, która nie doczekała się jeszcze naukowej encyklopedii wiedzy o jej historii i kulturze. To zaniedbanie należy jak najszybciej naprawić. Obecnie trwają wczesne prace edytorskie, ale postęp limitowany jest finansami; PAHA jest w trakcie kampanii zbiórki funduszów na wydanie Encyklopedii Polonii.
PAHA jest również szczególnie zainteresowana sprawami zachowania polonijnych źródeł historycznych i współpracuje z polonijnymi - i polskimi - instytucjami archiwalnymi i muzealnymi. Zbyt wiele ważnych dokumentów rodzinnych, listów, fotografii i rozmaitych pamiątek niestety kończy na śmietniku. Zbyt wiele zbiorów dokumentów organizacji, które albo wygasły, albo zmieniły siedziby, zawierusza się gdzieś po drodze i znika. Wiele osób, szczególnie ze starszego pokolenia, zapisuje i dokumentuje swoje dzieje, na przykład w postaci pamiętników. Niestety, te pamiętniki rzadko trafiają do archiwów, pozbawiając przyszłych historyków bezcennych informacji historycznych. PAHA nawołuje więc do ochrony tych pamiątek i do deponowania ich do archiwów polonijnych na pożytek historii polskiej.
W tym roku w Atlancie historycy zebrani na konferencji uczestniczyli w sześciu sesjach naukowych. Obrady otworzyła sesja na temat dziejów i zadań etnicznych towarzystw historycznych. Oprócz PAHA reprezentowane były towarzystwa chińskie, włoskie, żydowskie i holenderskie. Okazuje się, że mają one ze sobą wiele wspólnego. Jednym z najistotniejszych zadań jest połączenie programu poważnych badań naukowych i popularyzacji historii. Wszystkie towarzystwa również borykają się z bazą finansową, potrzebną do rozwinięcia programów stypendiów czy publikacji. Inne sesje poruszały równie ciekawe tematy, na przykład dzieje lokalnych społeczności polonijnych w Nowej Anglii, rolę Polonii w okresie międzywojennym w stosunkach pomiędzy Stanami Zjednoczonymi i Polską, oraz wizerunek Polaków i przedstawicieli innych narodów w podręcznikach szkół polonijnych.
Szczególnie wymowna okazała się specjalna sesja poświęcona poezji polsko-amerykańskiej, w czasie której sześciu poetów i poetek prezentowało swoje utwory i opowiadało o tym, jak rozumieją swoją inspirację polskością. Dla jednych ta inspiracja wyrosła z doświadczeń dzieciństwa, albo opowiadań rodziców. Dla innych była rezultatem podroży do Polski jako kraju przodków i spotkania z rodziną i krajobrazem Polski. Zadawano wiele pytań o tożsamość, podkreślając, że poezja jest poszukiwaniem samych siebie, również w wymiarze kulturowym i narodowym.
W czasie bankietu kończącego konferencję wręczono nagrody. Kilka z nich uhonorowało wybitnych przedstawicieli Polonii z Atlanty. Uczestnicy konferencji i osoby słuchające referatów zgodzili się, że historia Polonii jest żywą i ważną częścią zarówno historii Polski jak i Stanów Zjednoczonych.
Anna Jaroszyńska - Kirchmann
Department of History
Eastern Connecticut State University
e-mail kirchmanna@easternct.edu
[W artykule wykorzystano m.in.: Damian S. Wandycz, Polski Instytut Naukowy w Ameryce: W Trzydziestą Rocznicę, 1942-1972 (Nowy Jork: PIN, 1974); John Bukowczyk, "Harness for Posterity the Values of the Nation - Fifty Years of the Polish American Historical Association and Polish American Studies," Polish American Studies, 50, nr. 2 (1993), str. 5-100. Więcej informacji na temat działalności PAHA można znaleźć na stronie: www.polishamericanstudies.org.