„Wybrane problemy filozofii człowieka” Józefa Tischnera, część szósta:
MYŚLENIE WEDŁUG WARTOŚCI
We współczesnym myśleniu o wartościach i w nadziejach, jakie niektórzy z nas wiążą z aksjologią, kryje się jakiś paradoks. Przede wszystkim od wielu już lat rośnie, zwłaszcza u nas, zainteresowanie problemem wartości. Nie wydaje się prawdopodobne, by sytuacja ta była dziełem jakiegoś przypadku. Dowodzi raczej, że uświadomiliśmy sobie fakt swoistego kryzysu, w którym odeszła od nas pewność tego, co podstawowe. Człowiek utracił spontaniczną wiarę w Boga i spontaniczne przekonanie o stałości wewnętrznej, a także zewnętrznej, natury.
Na czym powinien więc człowiek oprzeć swe decyzje?
Wartości wydają się być dogodnym oparciem, bowiem ani nie wymagają tej wiary co Bóg, ani tego rodzaju wiedzy, którą niesie ze sobą nauka o naturze człowieka i istocie rzeczy.
Rzecznicy różnych poglądów na świat, wychodząc z własnych punktów widzenia, są w stanie dać kompromisowe przyzwolenie wartościom. Dla wielu sceptyków aksjologia wciąż jest ratunkiem przed nihilizmem, dla niejednego chrześcijanina jest ona wygodną płaszczyzną dialogu z tymi, którzy utracili już zaufanie do techniki i wyzwalanych przez nią sił materii, ale nie potrafili jeszcze odzyskać wiary w Boga.
Słyszy się więc często:
-zanim porozumiemy się co do Boga i istoty rzeczy, niechaj przynajmniej między nami „prawda zawsze prawdę znaczy a sprawiedliwość – sprawiedliwość”.
Zarazem jednak obserwujemy zjawisko przeciwne – proces zdecydowanego odchodzenia od aksjologii, wyraźny szczególnie na Zachodzie. Przykładem mogą być deklaracje wciąż bardzo wpływowego Martina Heideggera. Pisze on na przykład:
„Dziwne usiłowanie, by wykazać, że wartości są obiektywne, samo nie wie, co robi. Ogłaszając, że Bóg jest najwyższą wartością, poniża się istotę Boga. Myślenie według wartości jest tu i wszędzie największym bluźnierstwem, jakie można pomyśleć przeciwko byciu”.
Dzieje nowożytnej aksjologii streszcza w znamienny sposób Helmut Kuhn. Aksjologia, sadzi on, osiągnęła swój szczyt u Nietzschego. Ale Nietzsche, dokonując znanego „przewrotu w dziedzinie wartości” oddaj je we władanie „woli mocy”. Pojęcie wartości splata się w ten sposób z subiektywizmem i nihilizmem. Nie pomogły wysiłki Schellera, Hartmanna i innych fenomenologów. Idea przedmiotu jest nieodłączna od idei podmiotu: im bardziej będziemy podkreślać przedmiotowy aspekt wartości, tym mocniej odezwie się podmiot. Aksjologia zamiast otwierać drogę poza sferę podmiotu, będzie wciąż potwierdzać podmiotowość.
Tak więc jedni widzą w aksjologii ratunek przed upadkiem w nihilizm, inni drogę wiodącą wprost do nihilizmu.
Dlaczego tak jest?
Kiedyś przed laty Roman Ingarden wygłosił w Krakowie doniosły wykład:
„Czego nie wiemy o wartościach?” – ale wtedy nasz sytuacja myślowa była inna. Do naszej świadomości nie dotarło jeszcze radykalne kwestionowanie aksjologii ze strony rzeczników myślenia „według prawdy bycia”, a kwestionowane ze strony myśli pozytywistycznej – stale obecne – nie było brane zbyt poważnie. Wierzyliśmy, że fenomenologia przezwyciężyła pozytywizm, chociaż pozytywiści nic o tym nie wiedzieli. Dlatego dziś należałoby, jak sądzę sformułować naszą sprawę inaczej i chyba bardziej zasadniczo:
czy jesteśmy w stanie w naszym sposobie pojmowania pozbyć się „myślenia według wartości”?
Nasze pytanie winno dotknąć sprawy myślenia. Wielu rzeczników aksjologii sądzi, że ma ona swoją subiektywną podstawę w emocjonalnej sferze człowieka, bowiem „rozum jest ślepy na wartości”. Czy naprawdę tak jest?
Dziś, w obliczu takich „zakwestionowań”, jakie przedstawia na przykład Heidegger, trzeba nam szukać podstaw aksjologii w łonie samego myślenia, w przeciwnym bowiem razie aksjologia nie spełni nadziei zrodzonych w sytuacji kryzysu.
Czy nasze myślenie jest myśleniem według wartości i czy jesteśmy w stanie pozbyć się takiego myślenia?
Zbyszek Kruczalak
Księgarnia D&Z
www.domksiazki.com