Pytanie „kiedy coś się wydarzyło” wydaje się najważniejszym, na jakie muszą odpowiedzieć historycy. Jednocześnie zaś najprostszym – w końcu „fakty to fakty” i wszystko da się przy odrobinie pracy ustalić. Niestety, nie zawsze jest tak prosto, czego przykładem jest dyskusja nad tym, kiedy Polska odzyskała niepodległość.
Gdy w 1795 r. państwo polskie upadło w wyniku zaborów, trzej partnerzy w tej zbrodni – Rosja, Prusy i Austria – rozpoczęły współpracę, która mimo wielu sprzeczności trwała ponad 100 lat. Cel był jeden: nie dopuścić do odrodzenia się Polski. Wszystko zmieniło się latem 1914 r., gdy pewien Serb zastrzelił austriackiego następcę tronu i zaczęła się I wojna światowa, zwana wówczas powszechnie „Wielką”, podczas której naprzeciw siebie stanęli także dawni zaborcy – Rosja przeciw Niemcom i Austro-Węgrom.
Żadnemu z nich nie śpieszyło się jednak do wskrzeszania Polski. W 1915 r. wojsku niemieckiemu i austriackiemu udało się wyprzeć Rosjan z terenów rdzennie polskich. Dopiero jednak w następnym roku, w obliczu przedłużającej się, wyniszczającej wojny, postanowili przejść do czynów. Cel był jeden – ściągnięcie rekrutów polskich i utworzenie z nich armii, którą można by wykorzystać na froncie. Dlatego też 5 listopada 1916 r. władcy obydwu państw ogłosili utworzenie na ziemiach odebranych Rosji Królestwa Polskiego. Był to bardzo dziwny twór – nie miał króla, którego zastępowała trzyosobowa Rada Regencyjna, zaczynał dopiero tworzyć własną administrację, rekrutował armię (tzw. Polnische Wehrmacht), jednak był zupełnie niesamodzielny – o wszystkim decydowali Niemcy i Austriacy.
Dlatego też trudno uznać to quasi-państwo za odrodzoną, niepodległą Polskę. Mimo utworzenie podwalin pod przyszłą państwowość, nie było ono traktowane jako suwerenny byt, nie cieszyło się szerszym poparciem samych Polaków. Dodatkowo, obejmowało tylko część terytorium Polski – pod władzą Niemców nadal pozostawała Wielkopolska, Austriacy kontrolowali Galicję (Kraków i Lwów), terenów wschodnich zaś (Wileńszczyznę, Wołyń) nie włączono do Królestwa Polskiego. Dodatkowo, od sierpnia 1917 r. w Szwajcarii działał Komitet Narodowy Polski powołany przez Romana Dmowskiego – swoisty rząd emigracyjny, współpracujący nie z Niemcami i Austro-Węgrami, a Francją i Wielką Brytanią.
Wszystko zaczęło się sypać jesienią 1918 r. Rosja od ponad roku nie stanowiła problemu – wybuchły tam dwie rewolucje (najpierw demokratyczna, później komunistyczna). Niemcy przegrywali na froncie zachodnim Wielkiej Wojny. Austro-Węgry, państwo wielonarodowe, zaczęło pękać w szwach, a poszczególne narody je tworzące ogłaszały niepodległość. Polacy w Krakowie i Cieszynie też zaczęli tworzyć własne organy lokalny. W tej sytuacji przywódcy marionetkowego Królestwa Polskiego postanowili działać i 7 października 1918 r. ogłosić niepodległość Polski. Niewiele to jednak dało – na terytorium tego państwa nadal stacjonowali Niemcy, Polacy nie popierali Rady Regencyjnej, dodatkowo zaś administracja była bezradna w obliczu niepokojów społecznych i nastrojów rewolucyjnych.
W nocy z 6 na 7 listopada w Lublinie swój rząd z Ignacym Daszyńskim na czele powołali socjaliści i ludowcy. Lewicowcy, postulujący utworzenie Republiki Polskiej i reformy społeczne, odcinali się od dawnych popleczników Niemców i Austriaków i ogłosili się jedynym rządem polskim. Dziś można zastanawiać się, na ile była to lokalna inicjatywa partyjna, na ile zaś pierwszy rząd niepodległej Polski.
10 listopada Niemcy wypuścili więzionego wcześniej Józefa Piłsudskiego. Następnego dnia Rada Regencyjna powierzyła mu dowództwo nad wojskiem, co dawało mu ogromną władzę. W tym samym czasie na froncie zachodnim podpisywano zawieszenie broni – Niemcy przegrywali wojnę i stanęli na skraju rewolucji. 14 listopada 1918 r. Piłsudski przejął całą władzę na terenie Królestwa Polskiego, stając się Naczelnikiem Państwa. Podporządkował sobie także rząd Daszyńskiego, tworząc nowy gabinet pod przywództwem Jędrzeja Moraczewskiego (również socjalisty), doprowadził także do wyjazdu wojsk niemieckich. W drodze do niepodległości uczyniono kolejny krok – Piłsudski stanął na czele państwa, posiadającego administrację i wojsko, a także popieranego przez znaczną część społeczeństwa i partii politycznych (od centrum do lewicy).
16 listopada Naczelnik Państwa wysłał w świat depeszę informującą o powstaniu niepodległej Polski. Rozpisano wybory, zaczęto tworzyć instytucje państwowe, w grudniu podporządkowano sobie Galicję. Jednak dopiero 16 stycznia 1919 r. Piłsudski porozumiewa się z najsilniejszą partią polityczną – prawicową Narodową Demokracją, w wyniku czego powstaje rząd Ignacego Paderewskiego, popierany przez wszystkie najważniejsze siły polityczne. Komitet Narodowy Polski podporządkowuje się rządowi w Warszawie co sprawia, że nowe państwo zostaje uznane przez zwycięskie mocarstwa zachodnie. 10 dni później odbywają się pierwsze wybory do polskiego Sejmu.
Kiedy więc powstała ta niepodległa Polska?
Tomasz Leszkowicz
'