Przeciwko takiej koncepcji wolności wystąpił w nowożytnej filozofii Henryk Bergson. Nazwisko Bergsona otwiera historię filozofii współczesnej. Otóż Bergson wysuwa interesującą i wnikliwą krytykę determinizmu. Jego krytyka stara się zdemaskować iluzję panującą u podstaw koncepcji deterministycznych. Jako przykład koncepcji deterministycznej bierze Bergson psychologię asocjacjonistyczną, czyli psychologię skojarzeniową. Psychologia asocjacjonistyczna panowała w psychologii europejskiej pod koniec wieku XIX, a swój rodowód zawdzięcza ona pozytywizmowi. Charakterystycznym rysem psychologii asocjacjonistycznej była próba wyjaśnienia wszystkich zjawisk psychicznych przy pomocy tak zwanych zasad kojarzenia. Zasady kojarzenia sformułował David Hume, klasyk angielskiego pozytywizmu. Twierdził on, że w naszej świadomości następuje kojarzenie idei, że całe życie psychiczne człowieka wyjaśnia się poprzez zasady kojarzenia idei. Istnieją trzy podstawowe prawa kojarzenia idei:
1 – kojarzenie przez związek przyczynowy
2 – kojarzenie za zasadzie podobieństw
3 – kojarzenie na zasadzie następstwa w czasie
Słowo „idea” u Hume’a jest równoznaczna ze słowem „wrażenie”. Otóż jedna idea wywołuje drugą ideę, jedno wrażenie wywołuje drugie wrażenie. Wywołuje na zasadzie siły kojarzenia. Idee podobne przywołują się nawzajem.
Otóż psychologia asocjacjonistyczna kwestionuje istnienie wolności człowieka. Kwestionuje dlatego, ponieważ wyjaśnia działania człowieka na zasadzie sił kojarzenia. Hume powiedział, że prawa kojarzenia są tym, czym w fizyce Newtona prawa przyciągania, grawitacji. Odkrywając prawa kojarzenia Hume miał nadzieję odkryć prawo duchowej grawitacji w człowieku. Prawo kojarzenia przekreśla ideę wolności. Tam gdzie człowiek działa na zasadzie kojarzenia idea wolności jest iluzją.
W jaki sposób Bergson będzie atakował tę koncepcję determinizmu?
Otóż, zdaniem Bergsona, w psychologii w ogóle, a w szczególności w psychologii kojarzeniowej, a także w ogóle w dziedzinie samopoznania, człowiek jest podatny na iluzje wynikające z przenoszenia na to, co dzieje się wewnątrz człowieka; formy i kategorie, które znajdują się poza człowiekiem.
Człowiek ma naturalną skłonność do przenoszenia na swoje życie wewnętrzne obrazów i treści obserwowanych na zewnątrz, w świecie zewnętrznym. Człowiek nie jest w stanie osiągnąć czystej intuicji tego, co się w nim dzieje. Zawsze ta intuicja jest zafałszowana obrazami zaczerpniętymi ze świata zewnętrznego, a podstawową kategorią, którą człowiek narzuca na swój świat wewnętrzny jest kategoria przestrzeni. Umysł ludzki uprzestrzenia wszystko. Przestrzeń jest wymiarem rzeczywistości zewnętrznej, ale umysł ludzki tak jest skonstruowany, że nie może nawet samego siebie oglądać bez kategorii przestrzeni. Z kategorią przestrzeni wiąże się ściśle kategoria części i całości. Tam gdzie jest przestrzeń, tam są części i jest całość. Tam też istnieje możliwość podziału na części. Istnieje możliwość porównania jednej części z drugą częścią. Istnieje możliwość rozmaitych relacji między jedną a drugą częścią, między jednym a drugim momentem. Przestrzeń z natury rzeczy powoduje kawałkowanie życia psychicznego. Dzięki temu właśnie człowiek może stosować do świadomości kategorie przyczynowości. Może twierdzić, że jedna idea albo jedno wrażenie różni się od drugiego wrażenia, od drugiej idei, że między tymi wrażeniami istnieje taka różnica jak między rzeczami, między częściami.
W świecie zewnętrznym tu jest drzewo, tam jest kamień, tu jest okno, tu jest kamień. Kamień rzucony w okno powoduje rozbicie szyby. Związki przyczynowe w świecie zewnętrznym są możliwe dzięki temu, że istnieje różnica między drzewem, kamieniem, oknem, ale w świecie wewnętrznym, świecie psychicznym czegoś takiego nie ma. Zdaniem Bergsona świat ducha jest światem zupełnie aprzestrzennym – nie przestrzennym i dlatego jest absurdem stosowanie do tego świata kategorii przyczynowych - jest to świat, który się nie poddaje kategorii przyczynowości.
Cała psychologia asocjacjonistyczna, zdaniem Bergsona, jest jedną wielką iluzją. Wszystkie prawa kojarzeniowe Hume’a są oparte na tym aksjomacie, że między wrażeniem a wrażeniem istnieje jakaś różnica. Tymczasem w świecie wewnętrznym jedno wrażenie stapia się z drugim, jedno zachodzi na drugie. Nie ma tak, że z jednej strony jest wrażenie litości, a z drugiej strony wrażenie miłości i jest wpływ miłości na litość czy litości na miłość. Litość jest jednocześnie miłością i miłość jest jednocześnie litością. Tam nie ma związków przyczynowych. W świecie wewnętrznym, w świecie psychicznym istnieje kluczowa rzeczywistość, kluczowa zasada; przeżycia i wrażenia są w istocie rzeczy niepowtarzalne. Podstawową kategorią, która rządzi światem psychicznym to kategoria czasu.
Świat zewnętrzny jest opanowany przez kategorię przyczyny i skutku – kategorię przestrzeni. Natomiast świat wewnętrzny jest rządzony przez kategorię czasu, a na czym polega czas i czasowość? Na tym polega, że wrażenia, które przechodzą przez świadomość sumują się.
Mówiąc przykładowo; aktualne słuchanie wykładu jest jedno jedyne, nigdy się nie powtórzy, dlatego że następne słuchanie wykładu będzie miało już na sobie piętno wykładu poprzedniego. Na każdym naszym przeżyciu odbija się całą nasza przeszłość. Na każdym naszym przeżyciu jest odbite to, cośmy podobnego w przeszłości przeżyli i dlatego wrażenia wewnętrzne, psychiczne są niepowtarzalne, a jako niepowtarzalne nie poddają się również kawałkowaniu.
Zbyszek Kruczalak
'