W wyniku II Wojny Światowej Polska utraciła 70% dziedzictwa kulturowego. Poszukiwania utraconych skarbów nigdy nie były tak intensywne i tak skuteczne, jak obecnie. Właśnie wrócił do Muzeum Narodowego w Warszawie cenny obraz niemieckiego malarza Johanna Conrada Seekatza Św. Filip chrzci sługę królowej Kandaki. Dzieło udało się odzyskać dzięki współpracy rządów Polski i USA; 6 lutego br. minister Zdrojewski odebrał je w konsulacie RP w Nowym Jorku.
"Obraz Seekatza ma dla nas – poza wartością artystyczną – dużą wartość historyczną. Trafił do Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie w 1852 roku – dziesięć lat przed tym, jak w 1862 roku powstało Muzeum Narodowe w Warszawie, wówczas pod nazwą Muzeum Sztuk Pięknych. Ten obraz to jeden z pierwszych naszych numerów inwentarzowych. Dlatego jego powrót przypomina o naszej historii i jest ogromnie wzruszający" – mówiła dyrektor MNW, Agnieszka Morawińska, podczas uroczystego przekazania odzyskanego dzieła, które miało miejsce 12 lutego. Obraz jest wart ok. ćwierć miliona złotych.
Warto przy tej miłej okazji uświadomić sobie, czymże jest dziedzictwo kulturowe i co z tego wynika. Oto definicja:
Dziedzictwo kulturowe – zasób rzeczy nieruchomych i ruchomych wraz ze związanymi z nim wartościami duchowymi, zjawiskami historycznymi i obyczajowymi, uznawany za godny ochrony prawnej dla dobra społeczeństwa i jego rozwoju oraz przekazania następnym pokoleniom z uwagi na zrozumiałe i akceptowane wartości historyczne, patriotyczne, religijne, naukowe i artystyczne, mające znaczenie dla tożsamości i ciągłości rozwoju politycznego, społecznego i kulturalnego, dowodzenia prawd i upamiętniania wydarzeń historycznych, kultywowania poczucia piękna i wspólnoty cywilizacyjnej.
„Artykuł 5 Konstytucji stawia dziedzictwo narodowe – obok niepodległości, wolności czy praw człowieka – jako jedną z naczelnych wartości, której strzeże Rzeczpospolita Polska. W kraju, który w wyniku II Wojny Swiatowej utracił 70% dziedzictwa kulturowego, dbałość o wspólne dobro jest dla nas najwyższym zobowiązaniem” – pisze Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Bogdan Zdrojewski w przedmowie do wydawnictwa pt. Dziedzictwo Kulturowe.
Minister udowodnił, że traktuje te słowa poważnie. Wspomniana broszura zawiera najnowsze informacje o intensywnych działaniach prowadzonych przez ministerstwo i podległe mu ośrodki w celu ratowania zabytków i odzyskiwania zrabowanych dzieł.
63 tysiące utraconych skarbów
– tyle zawiera obecnie jedyna ogólnopolska baza danych strat wojennych prowadzona przez MkiDN, opublikowana na stronie internetowej www.kolekcje.mkidn.gov.pl. Można by zastanawiać się dlaczego tak późno – dopiero od 1992 roku gromadzone są dane na temat strat wojennych polskich bibliotek oraz dzieł sztuki utraconych z terenów znajdujących się w granicach Polski po 1945 r. Informacje o stratach w dziedzinie zabytków ruchomych nadsyłały muzea, zgłaszały osoby prywatne, wyszukiwali je również pracownicy i współpracownicy Biura w różnych zbiorach archiwalnych, przede wszystkim w Archiwum Akt Nowych, w dokumentacji Biura Rewindykacji i Odszkodowań działającego w latach 1945-1951 przy Ministerstwie Kultury i Sztuki. Szczególnie wartościowe materiały pochodzą z kwerend archiwalnych prowadzonych w Niemczech, Czechach, Austrii i Rosji, a także Stanach Zjednoczonych. Na bazie powyższej dokumentacji powstała komputerowa baza danych zawierająca obiekty utracone w wyniku II wojny światowej.
Rejestr utraconych dóbr kultury obejmuje dwadzieścia trzy działy, w tym: malarstwo, rzeźbę, grafikę, meble, tkaniny, porcelanę, szkło, złotnictwo, militaria, zbiory numizmatyczne i archeologiczne. Katalogi strat wojennych wysyłane są do ponad 100 domów aukcyjnych na świecie, niemal wszystkich polskich przedstawicielstw dyplomatycznych, zagranicznych placówek kulturalnych oraz rządowych i pozarządowych organizacji zajmujących się rynkiem sztuki. Polskie straty wojenne publikowane są na stronie internetowej Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów www.nimoz.pl, Ambasady Polskiej w Stanach Zjednoczonych www.polandembassy.org oraz Central Registry of Information on Looted Cultural Property 1933-1945 www.lootedart.com.
Na liście poszukiwanych dzieł znajduje się m.in. prawie 7 tys. obrazów polskich twórców, w tym: 47 obrazów Aleksandra Gierymskiego, 36 Jana Matejki, 59 Jacka Malczewskiego, 29 Stanisława Wyspiańskiego oraz 7, 5 tys. dzieł malarstwa obcego, wśród których pojawiają się nazwiska takie jak: Rubens, Rembrandt czy Durer, około 3,8 tys. rzeźb i ponad 20 tys. wyrobów rzemiosła artystycznego.
Do dziś, dzięki staraniom resortu oraz zgromadzonej w MKiDN dokumentacji do kraju powróciło 27 obiektów, m.in. Żydówka z pomarańczami Aleksandra Gierymskiego, Przed Polowaniem w Rytwianach i Naganka na polowaniu w Nieświeżu Juliana Fałata, Murzynka Anny Bilińskiej-Bohdanowiczowej, Czaty Józefa Brandta oraz Szewc szkoły flamandzkiej. Resort kończy obecnie proces odzyskiwania zagrabionego w czasie II wojny światowej obrazu Schody pałacowe Francesco Guardiego (dzieło znajduje się w Galerii Państwowej w Stuttgarcie). Trwają starania o zwrot kolejnych 46 dzieł.
Starania o odzyskanie odnalezionych poza granicami kraju obiektów są z reguły trudne, wymagają zatrudnienia ekspertów, historyków, prawników, nierzadko detektywów. Coraz więcej eksponatów pojawia się na aukcjach, często jako darowizny trafiają do kolekcji muzeów, czy kościołów – warto zajrzeć i zapoznać się z listą poszukiwanych polskich skarbów. Może podczas zwiedzania kolejnej ekspozycji wypatrzymy jedno z nich?
Barbara Bilszta
'