Problem dziedziczenia jest jedną z najbardziej powszechnych kwestii prawnych, które dotykają każdego z nas. Dlatego dzisiaj przedstawiamy przekrojowe informacje związane z przepisami polskiego prawa spadkowego.
Krąg osób uprawnionych
W polskim prawie spadkowym przewidziane zostały dwa tryby dziedziczenia: ustawowe i na podstawie testamentu. Na zasadach ustawowych dochodzi do dziedziczenia w każdej sytuacji, w której spadkodawca nie pozostawił testamentu. O tym kto dziedziczy na mocy ustawy decyduje sytuacja rodzinna zmarłego.
A. Spadkodawca miał dzieci (własne lub przysposobione) i małżonka.
Do spadku powołane są dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek, którzy dziedziczą w częściach równych przy czym część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż 1/4 całości spadku. Innymi słowy, jeśli w spadkodawca pozostawił po sobie więcej niż troje dzieci, to małżonkowi przysługuje 1/4 spadku, a dzieciom przypada do podziału 3/4 spadku. Z kolei w razie pozostawienia jednego dziecka i żyjącego małżonka, spadek dzieli się po 1/2 pomiędzy spadkobierców. W sytuacji, w której dziecko spadkodawcy zmarło przed spadkodawcą, jego udział przypada jego dzieciom w równych częściach. Jeśli żyją dzieci spadkodawcy, a nie żyje współmałżonek, cały spadek dziedziczą dzieci.
B. Spadkodawca nie miał dzieci, ale miał małżonka.
Do spadku powołani są wspólnie: małżonek oraz rodzice spadkodawcy, przy czym udział spadkowy rodziców wynosi po 1/2 spadku, a udział małżonka – 1/2 spadku. W braku zstępnych, rodziców i rodzeństwa spadkodawcy, cały spadek przypada małżonkowi.
C. Spadkodawca nie miał dzieci, ani małżonka.
Cały spadek dziedziczą rodzice, a jeśli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku – jego udział przypada do podziału w częściach równych rodzeństwu spadkodawcy. Jeżeli którekolwiek z uprawnionego rodzeństwa nie dożyło otwarcia spadku, jego udział w częściach równych dziedziczą jego dzieci.
UWAGA; Rozwód, i separacja wyłączają dziedziczenie małżonka. Jeśli spadkobierca złożył przed śmiercią uzasadniony pozew o rozwód lub separację z winy drugiego małżonka – każdy z pozostałych (lub potencjalnych) spadkobierców może złożyć wniosek o wyłączenie winnego małżonka od dziedziczenia.
Tryb postępowania
Jeśli już wiemy, kto ma prawo do spadku, pozostaje przeprowadzić formalnie postępowanie, które potwierdzi uprawnienie.
A. Postępowanie sądowe.
Po pierwsze możliwe jest postępowanie sądowe, w sprawie stwierdzenia nabycia spadku. Uczestnikami tego postępowania są wszyscy spadkobiercy, a sądem właściwym do przeprowadzenia sprawy jest sąd miejsca ostatniego zamieszkania spadkodawcy. Postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku, wieńczące postępowanie nie wskazuje co wchodzi w skład spadku, ani nie dzieli poszczególnych składników spadku pomiędzy uczestników. Postanowienie wskazuje jedynie kto i w jakiej części jest uprawniony do spadku.
B. Notarialne poświadczenie dziedziczenia.
Równorzędnym trybem postępowania jest notarialne poświadczenie dziedziczenia. Rozwiązanie to jest o wiele wygodniejsze dla spadkobierców w sytuacji, gdy panuje między nimi zgoda co do kręgu osób uprawnionych do spadku. Notariusz najpierw sporządza protokół dziedziczenia, a następnie akt poświadczenia dziedziczenia. Akt poświadczenia dziedziczenia nie może być sporządzony, jeśli spadkodawca zmarł przed 1 lipca 1984 roku.
C. Podział spadku.
Podział spadku pomiędzy spadkobierców można przeprowadzić na dwa sposoby: w postępowaniu sądowym lub w drodze umownego zniesienia współwłasności. Ten drugi sposób wymaga porozumienia pomiędzy spadkobiercami. W przypadku, gdy w skład spadku wchodzi nieruchomość, umowa taka wymaga formy aktu notarialnego. Koszty złożenia do sądu wniosku o dział spadku mogą być niższe niż koszt sporządzenia umowy notarialnej, nie należy jednak zapominać, że postępowanie sądowe jest dużo bardziej czasochłonne, a jeśli nie ma zgody spadkobierców co do sposobu podziału, może generować znaczne koszty (np. zaliczki na biegłych, koszty udziału pełnomocników w sprawie). Dlatego zawsze warto dążyć do porozumienia w przedmiocie podziału majątku spadkowego.
Dziedziczenie na podstawie testamentu
Spadkodawca może wyrazić swoją wolę co do sposobu podziału posiadanego majątku sporządzając testament. Do ważności testamentu wymagane jest, aby był sporządzony odręcznie na papierze, opatrzony podpisem i datą. Testament można sporządzić także w formie aktu notarialnego. Spadkodawca w testamencie może wskazać dowolną osobę i przekazać jej dowolny składnik majątku. W sytuacji, gdy w testamencie pominięto dzieci spadkodawcy, jego małżonka lub rodziców, osoby te mają prawo do zachowku. Zachowek to określona część wartości udziału spadkowego, który by im przypadał, gdyby dziedziczyli ustawowo. W przypadku osoby uprawnionej małoletniej lub trwale niezdolnej do pracy, zachowek wynosi 2/3 udziału spadkowego, w przypadku pozostałych osób – 1/2 udziału. O zachowek uprawniony może się zwrócić do spadkobiercy dziedziczącego na podstawie testamentu.
UWAGA: Przepisy dotyczące dziedziczenia zmieniały się na przestrzeni lat. Dlatego w przypadku spadków otwartych w przeszłości warto skonsultować się z prawnikiem.
Justyna Witas-Chłopek
radca prawny
Witas-Chłopek, Ludwikowska Kancelaria Radców Prawnych Sp.P.
www.jwrp.pl