W poprzednich artykułach opisywaliśmy zasady dziedziczenia oraz zasady odpowiedzialności za długi spadkowe. Tym razem poświęcimy kilka słów szczególnym instytucjom prawa spadkowego, które mają duże znaczenie praktyczne.
Zachowek
Jedną z kluczowych regulacji w polskim prawie spadkowym stanowi zachowek. Istotą tej instytucji jest ochrona osób najbliższych spadkodawcy w sytuacji, kiedy nie następuje dziedziczenie z mocy ustawy. Zdarzają się sytuacje, w których spadkodawca dokonuje rozrządzeń swoim majątkiem niekorzystnych i krzywdzących dla swoich najbliższych. Wobec możliwości wystąpienia tego typu sytuacji, przewidziano konstrukcję, dzięki której z jednej strony spadkodawca może w dowolny sposób przekazać majątek określonym osobom, nawet z pominięciem najbliższej rodziny, a jednocześnie jego najbliższym przysługuje roszczenie pieniężne do powołanego spadkobiercy. Uprawniony do zachowku może żądać od powołanego do spadku jedynie środków pieniężnych, a zatem nie może żądać „przekazania” określonego składnika majątku wchodzącego w zakres masy spadkowej. Zachowek przysługuje „osobom najbliższym” – zgodnie z art. 991 kodeksu cywilnego – osobom będącym w stosunku do spadkodawcy jego zstępnymi (dziećmi), małżonkiem, wstępnymi (rodzicami). Wysokość zachowku jest zależna od wskazanego w przepisie ułamku wartości udziału w spadku, który przypadałby danej osobie gdyby doszło do dziedziczenia na podstawie ustawy. W przepisach regulujących zagadnienie zachowku wskazuje się na dwie wielkości udziałów. Po pierwsze, wstępnym, zstępnym oraz małżonkowi przysługuje co do zasady ½ wartości udziału, który by mu przypadł przy dziedziczeniu ustawowym, po drugie w przypadku osoby, która jest małoletnia lub trwale niezdolna do pracy przysługuje 2/3 wartości udziału.
Zapis
Zapis odróżnia się od zachowku tym, że nie przysługuje z mocy samego prawa i musi zostać wyrażony przez spadkodawcę. Jego zastosowanie polega na tym, iż spadkodawca zobowiązuje spadkobiercę ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz innej osoby. Przy zapisie nie jest istotne, czy osoba na rzecz, której ma być dokonany jest również spadkobiercą (istnieje, zatem możliwość, w której zapis będzie dokonany na rzecz osoby, która dziedziczy wspólnie z osobą zobowiązaną do jego wykonania). Skutkiem zastosowania przez spadkodawcę omawianej instytucji jest powstanie stosunku zobowiązaniowego pomiędzy obciążonym zapisem, a zapisobiercą. W konsekwencji niezwłocznie po ogłoszeniu testamentu (o ile spadkodawca nie wskaże innego terminu) osoba uprawniona może wystąpić z roszczeniem spełnienia określonego w zapisie świadczenia. Polskie prawo spadkowe zezwala na zapis pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu. W tego typu sytuacji spadkodawca może zastrzec, iż danej osobie będzie przysługiwać roszczenie z tytułu zapisu np. jeśli ukończy studia, zawrze małżeństwo, etc.
Zapis windykacyjny
Poza klasycznym zapisem polskie prawo przewiduje także tzw. zapis windykacyjny. Najistotniejszą różnicą w stosunku do zapisu zwykłego, przedstawionego powyżej jest skutek prawny, który powstaje poprzez zastosowanie tego typu konstrukcji. O ile w przypadku zapisu zwykłego zapisobierca ma jedynie roszczenie do spadkodawcy o spełnienie świadczenia majątkowego na jego rzecz, o tyle poprzez zastosowanie zapisu windykacyjnego przenoszona jest własność rzeczy na zapisobiercę już w momencie otwarcia spadku (w ten sposób osoba staje się właścicielem z momentem otwarcia spadku, a nie – jak przy zapisie zwykłym – może jedynie żądać, żeby zobowiązany przeniósł własność). Zastosowanie tego unormowania posiada jednak swoje ograniczenia, gdyż przedmiotem zapisu windykacyjnego może być jedynie rzecz oznaczona co do tożsamości, zbywalne prawo majątkowe, przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne oraz ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności.
Polecenie
Ostatnim z omawianych w niniejszym artykule zagadnień jest polecenie. Jest to bardzo charakterystyczna instytucja prawa polskiego, a jej specyfika polega na zastosowaniu konstrukcji pozwalającej spadkodawcy na włożenie na spadkobiercę lub zapisobiercę (zwykłego lub windykacyjnego) obowiązku oznaczonego działania. Jednocześnie obciążenie poleceniem nie tworzy skutków obligacyjnych, co oznacza, że pomimo możliwości domagania się jego wykonania nie będzie możliwe skorzystanie z przymusu państwowego w celu zmuszenia obciążonego do jego realizacji. Polecenie testamentowe może mieć charakter zarówno majątkowy jak i niemajątkowy. Jako przykłady zastosowania tego typu instytucji mogą być wymienione chociażby, nałożenie na obciążonego polecenia wykonywania określonej czynności np. wydania przyjęcia ku pamięci zmarłego, zorganizowania pogrzebu, czy czynności niezwiązane z osobą spadkodawcy takie jak polecenie wnuczce, aby rozpoczęła studia wyższe lub wnukowi, aby ożenił się przed 25 rokiem życia.
Opisane w artykule instytucje pozwalają na lepsze dostosowanie zasad dziedziczenia do sytuacji określonego spadkodawcy, a ponadto zachowek stanowi formę rekompensaty dla osób pokrzywdzonych dziedziczeniem testamentowym. Jako, że każde ze w/w zagadnień ma swoją specyfikę oraz liczne szczegółowe uregulowania, w celu doboru odpowiednich konstrukcji lub właściwego ich zastosowania warto skonsultować kwestie dziedziczenia z prawnikiem.
Justyna Witas, radca prawny
Łukasz Jaklik, aplikant radcowski
Witas-Chłopek, Ludwikowska
Kancelaria Radców Prawnych Sp.P.
www.jwrp.pl