Od powołania kardynała Karola Wojtyły na Stolicę Apostolską mijają 42 lata. Pontyfikat papieża Jana Pawła II był długi i odcisnął swój ślad na historii – bo i przypadł na czasy, w których świat radykalnie się zmieniał.
Wybór polskiego kardynała na biskupa Rzymu był wyjątkowym wydarzeniem w historii papiestwa – na czele Kościoła stanął bowiem nie Włoch (jak było przez ponad cztery wcześniejsze stulecia), ani nawet reprezentant „starej Europy”, a Słowianin, do tego wywodzący się z kraju za „żelazną kurtyną”, w którym rządzący komuniści programowo walczyli z chrześcijaństwem. W rzeczywistości kandydat ten był kompromisem między dwoma skrzydłami Kolegium Kardynalskiego – młody, dobrze wykształcony arcybiskup Krakowa okazał się akceptowalny zarówno dla „konserwatystów” jak i kościelnych „reformistów”.
Związek nowego papieża z Ojczyzną w istotny sposób określił jego przyszły pontyfikat. Jan Paweł II dziewięciokrotnie (w 1979, 1983, 1987, dwukrotnie w 1991, 1995, 1997, 1999 i 2002 roku) odwiedzał Polskę, spotykając się z wiernymi. Każda pielgrzymka papieska była ogromnym wydarzeniem społecznym – msze święte i spotkania gromadziły tysiące uczestników, dla których możliwość uczestniczenia w tego typu wydarzeniu była ważnym doświadczeniem o charakterze formacyjnym. Szczególne znaczenie miały wizyty apostolskie z okresu przed 1989 rokiem – dla Kościoła polskiego, będącego w mniej lub bardziej jawnym sporze z władzami komunistycznymi, przybycie papieża było ogromnym wzmocnieniem. Co więcej, podbudowywano w ten sposób religijność Polaków, którzy z uwagą śledzili przebieg pielgrzymek, a przy sposobności uczestniczyli w otwartych mszach świętych celebrowanych przez Ojca Świętego. Badacze zajmujący się tym okresem zwracają uwagę, że wizyta Jana Pawła II w 1979 roku miała istotne znaczenie dla powstania „Solidarności” – pokazanie się alternatywnej wobec oficjalnej ideologii wspólnoty tworzyło więzi społeczne i dawało nadzieję na zmianę.
Papież nie odegrał bezpośredniej roli w upadku komunizmu w Europie, ale jego postawa przyczyniła się do tego. Ciesząc się dużym autorytetem w świecie mógł nagłaśniać pewne sprawy i udzielać wsparcia prześladowanym. Dużą rolę odegrał zwłaszcza w wypadku bliskiej sobie „Solidarności”, którą wspierał według własnych możliwości, szczególnie w czasie stanu wojennego. Jego doświadczenie dodawało mu autentyczności w krytyce komunizmu i polityki ZSRR. Ta jego siła mogła tłumaczyć, dlaczego padł w 1981 roku ofiarą zamachu na Placu Św. Piotra w Rzymie, w który według różnych poszlak zaangażowane były służby specjalne bloku wschodniego.
Charakterystycznym elementem pontyfikatu Jana Pawła II były wspomniane już pielgrzymki do różnych państw świata. Przez 25 lat odbył on 104 podróże apostolskie na wszystkie kontynenty. Od pierwszej wizyty w Meksyku w styczniu 1979 roku papież pokazał nowy styl swojego duszpasterstwa – otwartego na kontakt z ludźmi, nowoczesnego i wychodzącego po za rzymskie rytuały. To również w czasie jego kierowania Kościołem wprowadzono zwyczaj organizacji Światowych Dni Młodzieży – religijnego spotkania młodych ludzi z całego świata z udziałem papieża. Ojciec Święty trafił w epokę, w której znacząco wzrosła rola mediów elektronicznych, w szczególności telewizji, oraz globalizacji. Papież pielgrzymujący, stykający się z różnymi kulturami, pokazujący ogólnoświatowy zasięg chrześcijaństwa stał się „twarzą” nowego podejścia do religii, zaprzęgając media w proces ewangelizacji. Był przy tym wielką odmianą względem dotychczasowych biskupów Rzymu, którzy rzadko opuszczali Włochy.
Jan Paweł II był kolejnym papieżem Kościoła ukształtowanego przez II Sobór Watykański, czyli dzieło reformy wspólnoty katolickiej poprzez jej dostosowanie do nowoczesnego świata. Wywodzący się z Polski papież był od chwili swego wyboru traktowany jako kandydat kompromisu między dwoma skrzydłami kolegium kardynalskiego – tego konserwatywnego, dążącego do ograniczania zmian, i reformistycznego, które chciało kontynuować i pogłębiać trend zapoczątkowany przez sobór. Jan Paweł II pozostał na tej pozycji przez cały swój pontyfikat, kontynuując linię głównych reform zapoczątkowanych przez sobór, za co był zresztą krytykowany przez najbardziej tradycjonalistyczne i rozłamowe środowiska katolickie. Aktywnie zaangażował się także w nauczanie społeczne, zwracając uwagę na kwestię pracy oraz podejmując z pozycji wiary krytykę pewnych elementów kapitalizmu. Popierał także ekumenizm, czyli dialog z innymi wyznaniami i religiami.
Jednocześnie, jako przedstawiciel charakterystycznego dla Polski ludowego i tradycyjnego katolicyzmu (z mocną pozycją kultu maryjnego), był promotorem konserwatywnego obyczajowości, interesując się zwłaszcza kwestiami etyki seksualnej. Negatywnie ustosunkowywał się też do tzw. teologii wyzwolenia, czyli południowoamerykańskiego nurtu chrześcijaństwa łączącego się z krytyką społeczno-gospodarczą (a czasem wręcz marksizmem). Wiadomo też, że w jego czasach Kuria Rzymska wprowadzała wiele centralistycznych rozwiązań i ręcznego sterowania nominacjami biskupimi i działaniami zakonów.
Jan Paweł II to postać historyczna nie tylko z racji sprawowanej przez siebie funkcji. Jego pontyfikat skupił w sobie wiele problemów charakterystycznych dla epoki w której żył – ostatniej ćwierci XX wieku, końca zimnej wojny, demokratyzacji i globalizacji. Jego działania można oceniać różnie, przyznać jednak należy, że wywarł na Polskę i świat duży wpływ.
Tomasz Leszkowicz
