Niewolnictwo krótko ujmując jest zjawiskiem społecznym polegającym na tym, że pewna grupa ludzi stanowi własność innych ludzi lub instytucji, którzy mogą nimi swobodnie rozporządzać. Powstało ono w okresie rozwoju ludzkości, kiedy pojawiła się możliwość wykorzystania pracy ludzkiej dla zwiększenia produkcji i uzyskania stąd dodatkowego produktu.
Ciekawa i zadziwiająca jest etymologia tego słowa uznawana przez Amerykanów. Słowo niewolnik (slave) pochodzi ponoć od Słowian (Slav) jeszcze z czasów, kiedy Germanie przywozili na zachodnio-europejskie rynki niewolników pojmanych na Wschodzie Słowian. Przez stulecia słowiańskie narody były głównym źródłem niewolników w Europie i na Bliskim oraz Środkowym Wschodzie. Angielskie słowo „slave”, czyli Słowianie – „Slavs” – może być tego dowodem. Chociaż słowo Słowianie pochodzić może również od nazwy w języku prasłowiańskim „slova”.
Natomiast w języku łacińskim „servus”, czyli niewolnik, stał się również określeniem poddanego.
Do pewnego czasu jeńcy wojenni stawali się niewolnikami pracując np. w gospodarstwach rolnych lub domowych wraz z członkami właściciela, to zjawisko zwane było niewolnictwem patriarchalnym. Występowało ono już prawdopodobnie w krajach starożytnego Wschodu w Egei, Grecji i Republice rzymskiej od VI do IV wieku p.n.e. W tych czasach głównym źródłem ich dopływu była sprzedaż jeńców wojennych, ludzi schwytanych przez piratów, dzieci, samosprzedaż, niewola za długi oraz potomstwo niewolników. Jednym z pierwszych ośrodków handlu niewolnikami stała się grecka wyspa Chios. W tych czasach zatrudniano ich głównie w kopalniach, kamieniołomach i rzemiośle. W Atenach istniała też grupa tzw. niewolników państwowych, prawie niezależna, pracująca w niższej administracji państwowej i służbie porządkowej lub trudniąca się rzemiosłem oraz drobnym handlem, zobowiązana tylko do opłat rocznych na rzecz właściciela. Zasadniczo nie mieli oni osobowości prawnej, jako że wola właściciela regulowała wszystkie ich sprawy, łącznie z ewentualnym życiem rodzinnym. Prawo karne z reguły przewidywało cięższe wyroki dla niewolników niż dla wolnych, a zeznania ich przed sądem były ważne tylko uzyskane na torturach, jednak przed okrucieństwem pana i władcy chroniło czasem prawo azylu w świątyni, jak również za zasługi wobec pana lub w drodze wykupu uzyskiwać mogli prawa „wolnych cudzoziemców” .
W państwie rzymskim niewolnicy stali się znów dominującą siłą produkcyjną, zwłaszcza w okresie wielkich podbojów Rzymu (III i II wiek p.n.e.), kiedy to nastąpił rozwój większej własności ziemskiej – wille, latyfundia, plantacje Zatrudniano ich przede wszystkim w rolnictwie, w którym zastąpili częściowo wolnych chłopów, jak i w domach prywatnych, gdzie liczba ich dochodziła czasem do kilkuset. Duże skupienie niewolników w Italii i na Sycylii oraz ich ciężkie położenie stało się przyczyną wielkich powstań – Spartakus, Eunus, krwawo zresztą stłumionych. Z biegiem czasu zwyczajowe uznanie prawa własności niewolnika do niewielkich sum (tzw. peculium) nabrało mocy prawnej, a pod koniec republiki i w okresie wczesnego cesarstwa wzrosła liczba „wyzwoleńców”, przy czym niewolnik stawał się wówczas obywatelem rzymskim. Niewolnicy i wyzwoleńcy cesarzy odgrywali wówczas poważną rolę w administracji państwowej – Pallas, Narcyz. W okresie cesarstwa praca niewolników stała się nieopłacalna i stopniowo zastąpiono ją pracą klonów czyli dzierżawców ziemskich, a złagodzenie ustawodawstwa zaczęło chronić ich przed nadużyciem pańskiej władzy.
Antyczne religie i systemy filozoficzne uważały niewolnictwo społeczne powszechne i naturalne, chociaż np. cynizm i stoicyzm, jak również chrześcijaństwo uznawały zasadniczą równość ludzi, niezależnie od ich położenia prawnego.
W średniowieczu, w miarę rozwijania się stosunków feudalnych, powszechnie przyjęła się forma niewolnicza znana już u schyłku starożytności jako „servi casati”, czyli niewolnicy osadzani na działkach gruntu wyznaczonego im pod uprawę.
Głównym źródłem zdobywania niewolników, jak też i handlu nimi były wczesno feudalne wyprawy łupieskie, lecz uprowadzona w niewolę ludność osadzana na ziemi zdobywców w charakterze drobnych, samodzielnych producentów rolnych przekształcała się z czasem w poddaną ludność chłopską. Prawo odróżniało jeszcze we wczesnym średniowieczu niewolnika od poddanego, praktycznie jednak różnica ta zanikała i z wolna niewolnik stał się określeniem poddanego.
Od XIII do XV wieku kupcy włoscy transportowali tatarskich i kaukaskich niewolników znad Morza Czarnego i Azowskiego do krajów śródziemnomorskich, głównie do Egiptu, gdzie używani często jako żołnierze osiągali niekiedy duży wpływ na rządy – np. w Egipcie – mamelucy. Męski niewolnik był wówczas wart tyle, co sad z daktylami, a kobiety używane były do usług seksualnych, odzyskując wolność tylko wtedy, kiedy nastąpił już jej wiek starczy lub śmierć pana.
Więcej o niewolnikach dowiedzieć się można udając się na 5 dniową autokarową wycieczkę – „szlakiem niewolnictwa, czarnego bluesa, jazzu i country” do Louisiany, Mississippi i Alabamy organizowaną przez biuro "Tramp Travel" w Chicago, które od 28 już lat prowadzi działalność turystyczną po USA.
Marek Brzeziński
Biuro podróży Tramp Travel
Tel. 414-207-3800
www.tramptravelusa.com
