Wygląd naszej twarzy w dużym stopniu zależy od przestrzeni powietrznych znajdujących się w kościach czaszki. Przestrzenie te tworzą jamę nosowo-gardłową (nasopharynx) od której odchodzą zatoki (paranasal sinuses) i ucho środkowe (middle ear). Zatoki łączą się z jamą nosa bezpośrednio, natomiast ucho środkowe łączy się z nosogardzielą poprzez wąski kanał zwany trąbką Eustachiusza (Eustachian tube). W anatomii nosa należy wymienić przegrodę nosową dzielącą jamę nosa na dwie symetryczne części i małżowiny nosowe (nasal turbinates) zwisające z bocznej ściany nosa do jamy nosowej. Zarówno przegroda nosa jak i małżowiny nosowe są strukturami kostnymi wysłanymi nabłonkiem oddechowym. Taki sam nabłonek wyściela również zatoki nosowe, trąbkę Eustachiusza, ucho środkowe, i gardło. Nabłonek ten nawilża, nagrzewa, i oczyszcza powietrze wdychane przez nos.
Najczęstszym problemem związanym z błoną śluzową nosa są stany zapalne. Katary nosa mogą być powodowane przez wirusy, uczulenia bądź zmiany naczynioruchowe. Leczenie katarów składa się z obserwacji i leczenia objawowego. Bez recepty (over the counter) można dostać bardzo duży wybór leków do leczenia katarów w każdym sklepie. Ze względu na odpowiednie dawki terapeutyczne i przy braku jakichkolwiek przeciwwskazań zalecam swoim pacjentom używanie specyfików Theraflu. Nawodnienie, oddychanie nawilżonym powietrzem, delikatne wydmuchiwanie wydzieliny z nosa jest podstawą oczyszczenia górnych dróg oddechowych i usprawniania oddychania. Katary wirusowe mogą trwać od dwóch do sześciu tygodni, i przyjmuje się, że możemy mieć do dwunastu przeziębień na rok (czyli maksymalnie możemy chorować przez półtora roku w roku). Katary alergiczne (allergic rhinitis) możemy mieć przez cały rok (uczuleni na kurz, roztocza, pleśnie, psy, koty) lub tylko w porach zwiększonego występowania alergenów (pyłki traw, drzew). Bardzo często nasilenie katarów alergicznych jest tak niewielkie, że nie wymaga leczenia. Gdy takie leczenie jest wymagane, używa się lęków przeciwhistaminowych doustnie lub sterydowych podawanych w kroplach do nosa. Przedłużający się katar może świadczyć o rozwijaniu się powikłań, najczęściej w postaci zapalenia zatok.
W zależności od kości, w których się rozwijają, zatoki nosa dzielą się na zatoki czołowe, szczękowe, sitowe i klinowe. Zatoki szczękowe i sitowe występują już od urodzenia natomiast zatoki czołowe rozwijają się około drugiego, a klinowe około siódmego roku życia. Zatoki są dosyć dużymi przestrzeniami powietrznymi, natomiast ich połączenia z nosem sa bardzo wąskie i najczęściej nie przekraczają dwóch milimetrów. Zablokowanie ujść zatok czy to poprzez obrzęk, stan zapalny, czy gęstą wydzielinę może doprowadzać do dolegliwości bólowych twarzy i głowy. Dolegliwości te opisywane najczęściej jako "ciśnienie" w czole, oczach, głowie, zwiększają się zazwyczaj przy pochylaniu głowy. Do zamknięcia ujść zatok dochodzi najczęściej w wyniku wirusowych zapaleń górnych dróg oddechowych i alergii na alergeny wziewne (wdychane), jak też i obrzęku naczynioruchowego (zmiany temperatury, substancje drażniące). Zamknięcie ujść zatok doprowadza do zalegania wydzieliny produkowanej przez nabłonek wyściełający zatoki. Wydzielina ta jest bardzo dobrą pożywką dla bakterii znajdujących się w naszych drogach oddechowych. Nadmiernie namnażające się bakterie mogą doprowadzać do ostrych i przewlekłych stanów zapalnych zatok charakteryzujących się bólami twarzy, ogólnym osłabieniem, gorączką, wyciekiem z nosa. Spora część przewlekłych zapaleń zatok przebiega bezobjawowo. Leczenie zapaleń zatok najczęściej wymaga przedłużonego podawania antybiotyku jak też i leczenia objawowego. Do leczenia obrzęku błony śluzowej używa się lęków przeciwobrzękowych i lęków sterydowych podawanych donosowo. Alergiczne zapalenia zatok leczy się lekami przeciwhistaminowymi (Benadryl, Claritin). Gorączkę i ból najlepiej koją leki przeciwzapalne i przeciwbólowe (Ibuprofen). Czasami zapalenie zatok jest powodowane przez grzyby lub drożdżaki. W tych przypadkach muszą być podawane antybiotyki przeciwgrzybicze.
Konsystencja i kolor wydzieliny z nosa ma małe znaczenie kliniczne. Jest wiadomo, że na początku zapalenia górnych dróg oddechowych wydzielina z nosa jest wodnista i bezbarwna, z czasem gęstnieje, staje się żółtawa, zielonkawa. Gęstą wydzielinę nosową, która jak korek w butelce może blokować ujścia zatok, najlepiej rozmiękcza para wodna wdychana przez nos (prysznice, inhalacje, płukanki) i odpowiednie nawodnienie organizmu. Ze względu na gorączkę nasze dzienne zapotrzebowanie na płyny może być bardzo różne. Zalecane osiem szklanek wody na dzień może okazać się niewystarczające, gdyż przy wysokiej temperaturze otoczenia lub stanach gorączkowych możemy tracić przez skórę i drogi oddechowe dużo więcej wody. Sam zalecam codzienne obserwacje moczu. Jeżeli jest jego mało, i jest on ciemnożółty o mocnym zapachu, znaczy to, że jesteśmy odwodnieni. Odwodnienie może również powodować ogólne złe samopoczucie (spadki ciśnienia tętniczego krwi, zaburzenia elektrolitowe). Otwarcie ujść zatok doprowadza do natychmiastowej poprawy dolegliwości bólowych, a zdrenowanie płynu zapalnego z zatok wiąże się bardzo często z wyleczeniem zapalenia zatok. W chwili obecnej przyjmuje się, że otwarcie ujść zatok ma dużo większe znaczenie dla ich leczenia aniżeli nakłuwanie zatok, do niedawna bardzo popularnego zabiegu diagnostyczno-leczniczego. W przypadkach przewlekłego zapalenia zatok opornego na leczenie używa się zabiegów chirurgicznych mających na celu udrożnienie zatok (wyprostowanie przegrody nosa jeżeli jest skrzywiona, częściowe wycięcie małżowin nosowych jeżeli są przerośnięte, usunięcia polipów nosowych, migdałków jeżeli blokują ujścia zatok). W Stanach Zjednoczonych bardzo rzadko zaleca się chirurgiczne czyszczenie wnętrza zatok.
W przypadkach przewlekłego zapalenia zatok prześwietlenie często nie wystarcza do ustalenia diagnozy. Dokładniejszymi testami są bezpośrednie badania ujść zatok wziernikiem do nosa lub tomografią komputerową zatok.
Istnieją prace naukowe, udowadniające, że wydmuchiwanie wydzieliny z nosa w czasie przeziębień istotnie zwiększa ryzyko zapaleń zatok. Z tego też względu zaleca się delikatne wydmuchiwanie tejże wydzieliny po uprzedniej inhalacji nawilżonym powietrzem.
Upośledzenie dopływu powietrza do ucha środkowego jest tak samo nieprzyjemne jak zamknięcie ujść zatok. Zablokowanie trąbki Eustachiusza jest powodowane przez stany zapalne, zmiany organiczne (guzy, polipy), gęstą wydzielinę śluzową. Jak sama nazwa wskazuje, ucho środkowe znajduje się pomiędzy uchem zewnętrznym i uchem wewnętrznym. Chociaż mają tę samą nazwę, ucho zewnętrzne, środkowe i wewnętrzne spełniają inną funkcję fizjologiczną i różnią się budową anatomiczną.
Ucho zewnętrzne doprowadza dźwięk do ucha środkowego, a granice miedzy nimi wytycza błona bębenkowa. Kanał ucha zewnętrznego jest wysłany tym samym nabłonkiem, co nasza skóra. Jeżeli dochodzi do zbyt długiego kontaktu skóry ucha z wodą (pływanie, kąpiel, zaleganie wody w uchu na skutek indywidualnej budowy anatomicznej ucha zewnętrznego), martwy naskórek odwarstwia się od skóry powodując zaleganie woskowiny i nadmierne namazania bakterii, drożdżaków i grzybów znajdujących się na powierzchni skory. Procesowi temu, zwanemu zapaleniem ucha zewnętrznego, towarzyszy ból ucha, czasami wysięk. Zapalenie ucha zewnętrznego wymaga leczenia antybiotykami przeciwbakteryjnymi i przeciwdrożdżakowymi stosowanymi miejscowo. Dwuprocentowy ocet może być również przydatny do leczenia ostrego i przewlekłego zapalenia ucha zewnętrznego. Przewlekłe zapalenie ucha zewnętrznego (swimmers ear) wymaga przedłużonego leczenia kroplami antybiotykowo-sterydowymi lub też mechanicznego wyczyszczenia ucha z martwego naskórka. Ból kości czaszki znajdujących się z tyłu za małżowiną uszną może oznaczać inne ważne powikłanie zapalenia ucha zewnętrznego, którym jest zapalenie wyrostka sutkowatego. Ze względu na bliskość opon mózgowych i mózgu, zapalenie wyrostka sutkowatego często wymaga leczenia szpitalnego kilkoma antybiotykami podawanymi dożylnie.
Ucho środkowe jest upowietrznione przestrzenią znajdującą się w kości skroniowej. W uchu środkowym znajdują się kosteczki słuchowe biorące udział w przewodzeniu i wzmacnianiu dźwięku. Od zewnątrz ucho środkowe jest odgraniczone błoną bębenkową, od środka graniczy z uchem wewnętrznym. Zaburzenia dopływu powietrza do ucha środkowego i odpływu nadmiaru śluzu produkowanego przez nabłonek wyściełający to ucho mogą doprowadzać do zalegania śluzu i nadmiernego rozwoju bakterii lub wirusów w tej małej zamkniętej przestrzeni. Nawet małe zmiany ciśnienia w uchu środkowym mogą doprowadzać do poważnych dolegliwości bólowych (nadmierne napięcie błony bębenkowej), zawrotów głowy, nudności, wymiotów (podrażnienie błędnika). Ze względu na nagłe zmiany ciśnienia powietrza, jazda windą lub lot samolotem mogą spowodować ból niemożliwy do wytrzymania, czasami nawet pękniecie błony bębenkowej. Trąbka Eustachiusza samoistnie otwiera się w trakcie połykania lub ziewania, a przeciskające się przez nią powietrze może być słyszane. Pacjenci często opisują to zjawisko jako "przechodzące bąbelki w głowie".
Ostre zapalenia ucha środkowego leczy się podobnie jak zapalenie zatok. Leki przeciwzapalne-przeciwbolówe, przeciwobrzękowe i antybiotyki powinny być stosowane przy ostrym zapaleniu. W czasie przewlekłego zapalenia ucha środkowego należy doprowadzić do zdrenowania gromadzącej się wydzieliny poprzez trąbkę Eustachiusza do nosogardzieli (leki przeciwobrzękowe, przeciwalergiczne), a gdy to jest niemożliwe, przez wstawione w błonę bębenkowa specjalne rurki, drenujące wydzielinę na zewnątrz. Nawracające ostre zapalenia ucha środkowego tak jak i zapalenie przewlekłe mogą doprowadzić do trwałej utraty słuchu.
Ucho wewnętrzne jest narządem słuchu i równowagi a od ucha środkowego oddziela je (łączy), podstawa strzemiączka (drobnej kosteczki słuchowej). Najczęstsze problemy związane z uchem wewnętrznym to łagodne zawroty głowy (benign positional vertigo), zapalenia błędnika, pourazowe wstrząśnienia błędnika. Najczęstszym objawem zaburzeń funkcji ucha wewnętrznego są zawroty głowy, nudności, czasami wymioty.
Ze względu na wspólne pochodzenie jak też i budowę tkankową choroby nosogardzieli, zatok i ucha środkowego należy traktować jako spektrum tych samych chorób o tej samej patogenezie i zbliżonych objawach. Nic też dziwnego, że często wymagają podobnego leczenia.
