Nasz cykliczny przewodnik po problemach prawa polskiego, z punktu widzenia osoby mieszkającej w Stanach Zjednoczonych, postanowiliśmy w tym miesiącu poświęcić problematyce form czynności prawnych przewidzianych prawem polskim i konsekwencjom jakie niesie ze sobą przystąpienie Rzeczypospolitej Polskiej wraz z dniem 14 sierpnia 2005 roku do międzynarodowej Konwencji sporządzonej w Hadze, w dniu 5 października 1961 roku. W tym miesiącu nasi Czytelnicy dowiedzą się jakie formy czynności prawnych przewiduje prawo polskie i jakie są ewentualne konsekwencje dokonania czynności prawnej bez dochowania przewidzianej - przez prawo lub same strony - formy.
Definicja czynności prawnej
Czym jest tak zwana czynność prawna? W teorii prawa znajdziemy wiele definicji. Najczęściej pojęcie czynności prawnej definiuje się w ten sposób, iż jest to świadome i zgodne z przepisami prawa określone zachowanie ludzkie, które zmierza do wywołania skutków prawnych mocą odpowiednich oświadczeń woli, które składają się na treść czynności prawnej. Koniecznym elementem czynności prawnej jest co najmniej jedno oświadczenie woli.
Osobie, której pojęcia prawne są obce, zapewne ta definicja niewiele wyjaśnia, jednak aby ułatwić jej zrozumienie, trzeba wskazać, iż każdy z nas w życiu codziennym dokonuje szeregu czynności prawnych, często nie zdając sobie z tego sprawy. Codzienna wizyta w punkcie sprzedaży gazet, zwykle skutkuje zawarciem umowy kupna-sprzedaży, która jest niczym innym jak czynnością prawną. Czynnością prawną jest także m.in. sporządzenie testamentu, uznanie dziecka, zawarcie jakiejkolwiek umowy np. pożyczki, sprzedaży, zastawu. Można by w tym miejscu podać całą klasyfikację czynności prawnych i ich przykładów, gdyż jest to niezwykle szeroka kategoria.
Formy czynności prawnych
Forma czynności prawnej to w uproszczeniu sposób w jaki uzewnętrznia się czynność prawną. Czynność prawną można na przykład dokonać ustnie, ale także na piśmie. Niektóre czynności prawne, ze względu na ich szczególną wagę, wymagają zachowania którejś z bardziej "uroczystych" form, jak na przykład formy aktu notarialnego. W życiu codziennym, jak w naszym wcześniejszym przykładzie z zakupem gazety w kiosku, zwykle nie jest konieczne zachowanie którejkolwiek ze szczególnych sformalizowanych form czynności prawnych - wystarczy ustne (często dorozumiane) wyrażenie swojej woli.
Wymogi, jaka forma czynności prawnych winna być zachowana, mogą wynikać z wyboru samych stron (dla przykładu strony umowy umawiają się, iż zawierana pomiędzy nimi umowa wymaga zachowania formy pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi), ale także z wymogu ustawy (np. dla ważności umowy zobowiązującej do przeniesienia własności nieruchomości, zgodnie z artykułem 158 kodeksu cywilnego, konieczne jest zachowanie formy aktu notarialnego).
Konsekwencje niezachowania, określonej przez strony lub ustawę, formy czynności prawnej mogą być różnorakie, dlatego, po pierwsze, warto jest mieć świadomość jakie szczególne formy prawne przewidziane są w prawie polskim, a po drugie jakie są konsekwencje ich niezachowania.
Szczególne formy czynności prawnych przewidzianych
w prawie polskim
Przepisy dotyczące formy czynności prawnych, znajdziemy w Księdze Pierwszej, Tytule IV, Dziale III Części Ogólnej kodeksu cywilnego. Polska ustawa wymienia cztery formy szczególne czynności prawnych, są to:
I. forma pisemna
II. forma czynności prawnych (dokumentów) opatrzonych datą pewną
III. forma pisemna z podpisami notarialnie poświadczonymi
IV. forma aktu notarialnego
Dla zachowania formy pisemnej - zgodnie z artykułem 78 kodeksu cywilne-go - wystarcza złożenie własnoręcznego podpisu na dokumencie obejmującym treść oświadczenia woli, a w przypadku zawierania umów wystarcza wymiana dokumentów obejmujących treść oświadczeń woli, z których każdy jest podpisany przez jedną ze stron, lub dokumentów, z których każdy obejmuje treść oświadczenia woli jednej ze stron i jest przez nią podpisany. Z powyższej zasady wynika zatem, iż co do zasady dla zachowania tzw. "zwykłej" formy pisemnej wystarczy złożenie pod dokumentem własnoręcznego podpisu pod treścią dokumentu. Sama treść dokumentu nie musi być sporządzona własnoręcznie, może być to np. wydruk komputerowy. Ważny wyjątek, o którym pisaliśmy w jednym z wcześniejszych naszych artykułów do "Monitora", dotyczy testamentu. Tu istnieje wymóg własnoręcznego sporządzenia całego testamentu.
Zdarzają się przypadki, gdy ustawa uzależnia ważność lub określone skutki czynności prawnej od urzędowego poświadczenia daty. Takie poświadczenie jest skuteczne także względem osób nie uczestniczących w dokonaniu tej czynności prawnej - mówimy w takim przypadku o tzw. dacie pewnej. Zgodnie z art. 81 kodeksu cywilnego dokument ma datę pewną w przypadku, gdy:
- data czynności zostanie urzędowo poświadczona;
- fakt dokonania czynności zostanie stwierdzony w jakimkolwiek dokumencie urzędowym - od daty tego dokumentu;
- na dokumencie obejmującym czynność zostanie umieszczona jakakolwiek wzmian- ka przez organ państwowy, organ jednostki samorządu terytorialnego albo przez notariusza - od daty tej wzmianki;
- w razie śmierci jednej z osób podpisanych na dokumencie datę złożenia przez tę osobę podpisu na dokumencie uważa się za pewną od daty śmierci tej osoby.
Forma dokumentu pisemnego z podpisami notarialnie lub urzędowo poświadczonymi jest zachowana jeżeli urzędnik lub notariusz stwierdził na dokumencie własnoręczność podpisu danej osoby. Forma ta wymaga złożenia podpisu w obecności notariusza lub urzędnika. Dla przykładu zachowanie tej formy konieczne jest dla zbycia, wydzierżawienia przedsiębiorstwa albo ustanowienia na nim użytkowania.
Akt notarialny, to najbardziej rygorystyczna ze szczególnych form przewidzianych prawem polskim. Dla jej zachowania konieczne jest, aby akt notarialny spełniał szereg wymogów formalnych, z których najważniejsze to, aby był to dokument sporządzony w języku polskim i przez notariusza. Zachowanie tej formy wymagane jest przy szeregu czynności prawnych, o jednym z najbardziej doniosłych przykładów była mowa już wcześniej, gdy pisaliśmy iż dla ważności umowy zobowiązującej do przeniesienia właności nieruchomości konieczne jest zachowanie przedmiotowej formy. Co do zasady, także przy umowie darowizny, oświadczenie darczyńcy winno być złożone w formie aktu notarialnego, choć tutaj przepis artykułu 890 § 1 kodeksu cywilnego przewiduje istotny wyjątek, albowiem umowa darowizny, zawarta bez zachowania tej formy, staje się ważna jeżeli przyrzeczone świadczenie zostało spełnione. Przykładów czynności, dla których ustawodawca zastrzega rygor aktu notarialnego, jest cały szereg. Forma ta ma szczególne znaczenie przy prowadzeniu obrotu gospodarczego, jako że pojawia się bardzo często w przepisach kodeksu spółek handlowych.
Konsekwencje niezachowania
wymaganej formy
czynności prawnej
Konsekwencje niezachowania, wymaganej przez polskie przepisy prawne, formy czynności prawnej, mogą być rozmaite. Ustawodawca zdecydował się zastrzeć dla danej czynności formę szczególną z trzech zasadniczych powodów: dla celów dowodowych (ad probationem), dla wywołania określonych skutków prawnych (ad eventum), wreszcie w określonych przypadkach pod rygorem nieważności (ad solemnitatem) - co oznacza, iż niezachowanie zastrzeżonej formy będzie skutkowało nieważnością takiej czynności prawnej i jest to najdalej idąca konsekwencja niezachowania szczególnej formy czynności prawnej.
W przypadku zastrzeżenia przez ustawodawcę formy pisemnej dla określonej czynności prawnej, co do zasady czynność dokonana bez zachowania takiej formy będzie ważna, chyba że ustawodawca wyraźnie przewidział rygor jej nieważności. Domniemuje się zatem, iż ustawodawca zastrzega formę pisemną jedynie dla celów dowodowych (rygor ad probationem), co ma takie konsekwencje, że niezachowanie formy pisemnej nie skutkuje co prawda jej nieważnością, ale wywołuje szereg komplikacji dowodowych w przypadku dojścia pomiędzy stronami do sporu - problem udowodnienia czy dana czynność w ogóle pomiędzy stronami doszła do skutku i jaka faktycznie była treść ustaleń umownych.
Odmiennie kształtuje się powyższa zasada w przypadku innych niż forma pisemna form szczególnych. Tu, zgodnie z artykułem 73 § 2 kodeksu cywilnego, domniemuje się, że niezachowanie przewidzianej przez polskie przepisy formy czynności prawnej skutkuje jej nieważnością (rygor ad solemnitatem), chyba że zachowanie formy szczególnej jest zastrzeżone jedynie dla wywołania określonych skutków czynności prawnej (rygor ad eventum). Tak więc, jeżeli ustawodawca przewiduje, iż dla dokonania określonej czynności prawnej konieczne jest na przykład zachowanie formy pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi, niezachowanie tejże formy skutkuje nieważnością takiej czynności prawnej. Są jednak przypadki, w których sama czynność prawna, pomimo niezachowania innej niż forma pisemna formy szczególnej, będzie ważna, a jedynie nie będzie wywoływać określonych skutków prawnych. W tym miejscu można posłużyć się przykładem przedwstępnej umowy sprzedaży nieruchomości. Co do zasady umowa taka dla swej ważności nie musi być zawarta w formie aktu notarialnego, jednak fakt zawarcia jej w innej formie ma wpływ na jej skuteczność. Zgodnie bowiem z treścią artykułu 390 § 2 kodeksu cywilnego, tylko w przypadku zachowania formy aktu notarialnego, strona uprawniona może dochodzić zawarcia umowy przyrzeczonej (tzw. skutek silniejszy). W przypadku zawarcia przykładowej umowy w innej niż akt notarialny formie, umowa taka wywoła jedynie skutek słabszy, polegający na tym, że w razie nie dojścia do skutku umowy przyrzeczonej, kontrahent może żądać z tego tytułu jedynie odszkodowania, nie może natomiast dochodzić zawarcia umowy przyrzeczonej. Zachowana jest więc ważność umowy, natomiast nie wywołuje ona określonych skutków prawnych.
Powyżej opisaliśmy konsekwencję jakie ustawodawca przewiduje w przypadku niezachowania formy szczególnej przewidzianej przez samą ustawę. Jak zaznaczyliśmy wcześniej, także same strony umowy mogą przewidzieć, iż określona czynność prawna między nimi powinna być dokonana w szczególnej formie i określić rygor jej niezachowania. Co do zasady, jeżeli strony zastrzegły określoną formę czynności prawnej, to do czynności dochodzi jedynie w przypadku zachowania takiej formy. Równocześnie jednak, jeżeli strony zastrzegły dokonanie czynności w formie pisemnej, nie określając skutków jej niezachowania, domniemywa się, że była to forma zastrzeżona wyłącznie dla celów dowodowych. O konsekwencjach takiego stanu rzeczy, pisaliśmy wcześniej. Należy także pamiętać o istotnym wyjątku w przypadku przedsiębiorców. W przypadku profesjonalistów, jeżeli umowa określa formę, nie wskazując sankcji za jej niedochowanie, niezachowanie skutkuje nieważnością czynności.
Szymon Gostyński
Adwokat, założyciel Kancelarii Adwokackiej Szymon Gostyński. Specjalizuje się
w zagadnieniach prawa cywilnego
oraz prawa gospodarczego.
Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.
