Mija 100 lat od odzyskania Niepodległości przez Polskę. Jak doszło do tego, że polskie państwo odrodziło się po ponad wieku zniewolenia?
Jesienią 1918 roku trwająca od czterech lat I wojna światowa dobiegała ku końcowi. W 1914 roku naprzeciw siebie stanęły z jednej strony Wielka Brytania, Francja i Rosja, z drugiej zaś Niemcy i Austro-Węgry. Po szybkich działaniach w pierwszych tygodniach na froncie zachodnim wojna utknęła w okopach – obie strony próbowały uzyskać przewagę, jednak zalegały w morderczej walce. Na wschodzie Niemcom poszło dużo lepiej z Rosją – już po roku działań wojennych armia carska musiała zacząć wycofywać się z ziem polskich. Na początku 1917 roku w Piotrogrodzie wybuchła rewolucja, która obaliła cara i wprowadziła ustrój republikański, a w listopadzie tego samego roku władzę w tym kraju przejęli bolszewicy z Leninem na czele, którzy wyprowadzili osłabione państwo z wojny. W tym samym 1917 roku do wojny po stronie Francji i Anglii dołączyły Stany Zjednoczone, przechylając ostatecznie szalę zwycięstwa na stronę aliantów. W Niemczech wybuchła rewolucja, która doprowadziła do końca rządów cesarza, a wielonarodowe Austro-Węgry po prostu się rozpadły.
Dla Polski wojna była jak dar z nieba. Chociaż cztery lata walk i obcej okupacji zniszczyły gospodarkę i wymęczyły społeczeństwo, najważniejszy był sam fakt walki pomiędzy zaborcami, którzy do tej pory raczej ze sobą współpracowali. Teraz zabiegano o wsparcie sprawy polskiej i organizowano oddziały polskie po obu stronach frontu. Gdy Niemcy i Austriacy zajęli ziemie rdzennie polskie i utworzyli podporządkowane sobie Królestwo Polskie, zaczęły powoli powstawać struktury polskiego państwa – rząd, administracja czy sądy. Na ich czele stanęła Rada Regencyjna, złożona z przedstawicieli klas wyższych (w tym arcybiskupa warszawskiego) podporządkowanych jednak Niemcom.
W 1917 roku doszło do przełomu w sprawie polskiej. Rewolucja w Rosji sprawiła, że państwo to przestało już liczyć się w walce o Polskę, można było więc zacząć działać przeciwko Niemcom. W lipcu Józef Piłsudski i związani z nimi żołnierze Legionów Polskich pod pozorem odmowy przysięgi na wierność cesarzom niemieckiemu i austriackiemu zerwali z dotychczasowymi sojusznikami – legioniści w większości zostali internowani, a ich Komendant został aresztowany. W tym samym czasie na Zachodzie Roman Dmowski, dotychczasowy zwolennik współpracy z Rosją, stworzył Komitet Narodowy Polski – rodzaj ambasady narodowej, która zabiegała o poparcie sprawy polskiej w Wielkiej Brytanii i Francji, a także w Stanach Zjednoczonych (tu główną rolę odegrał Ignacy Jan Paderewski). Dzięki dyplomacji – docieraniu do wpływowych osób i tłumaczeniu polskiego punktu widzenia – udało się doprowadzić do tego, że nieistniejąca jeszcze Polska została uznana za sojusznika aliantów. Ukoronowaniem tego było stworzenie z Polaków na Zachodzie Europy i w Ameryce Armii Polskiej we Francji (zwanej „Błękitną Armią”), której niewielka część wzięła udział w walkach z Niemcami.
Na przełomie października i listopada 1918 roku sytuacja zaczęła się zaostrzać i dążyć do przełomu. Rada Regencyjna próbowała usamodzielnić się od Niemców, ogłaszając niepodległość Polski – jednak społeczeństwo polskie nie ufało jej przywódcom, wysługującym się do tej pory zaborcom. W zaborze austriackim – w Krakowie, Lwowie i na Śląsku Cieszyńskim – szykowano się do przejęcia władzy z rąk habsburskich. W drugim z wymienionych miast rozpoczęły się regularne walki z Ukraińcami, którzy również chcieli uczynić „lwie miasto” swoją stolicą. Wreszcie 7 listopada w Lublinie przedstawiciele niepodległościowej lewicy – socjaliści, ludowcy, demokraci i piłsudczycy – powołali niezależny rząd pod kierunkiem Ignacego Daszyńskiego, zasłużonego działacza socjalistycznego i wieloletniego parlamentarzysty. Był to pierwszy całkowicie niezależny od trzech zaborców rząd odradzającej się Polski.
11 listopada w Compiègne we Francji podpisano zawieszenie broni kończące działania wojenne I wojny światowej. Niemcy oficjalnie uznawali się za przegranych. Tego dnia Rada Regencyjna oficjalnie przekazała władzę nad wojskiem Józefowi Piłsudskiemu, który wypuszczony z więzienia przybył do Warszawy dzień wcześniej. Kto kontrolował wojsko, miał faktyczną władzę na ziemiach polskich. Tego samego dnia konspiratorzy z założonej przez Piłsudskiego Polskiej Organizacji Wojskowej, a także żołnierze, harcerze, weterani i studenci zaczęli rozbrajać Niemców znajdujących się w Warszawie. Okupacja przez ostatniego z zaborców skończyła się.
14 listopada 1918 roku Piłsudski objął pełnię władzy w odradzającym się państwie jako Tymczasowy Naczelnik. Kilka dni później powołał rząd na czele z socjalistą Jędrzejem Moraczewskim i poinformował świat o tym, że państwo polskie wróciło na mapy świata. Zaczęło się tworzenie wojska i struktur państwa, które nie miało jeszcze ustalonych granic – w Wielkopolsce, która znajdowała się w zaborze pruskim, wolność wywalczono sobie dopiero pod koniec grudnia 1918 roku, gdy wybuchło tam zwycięskie powstanie przeciw Niemcom. Na początku roku 1919 Piłsudski porozumiał się z prawicą (na czele rządu stanął Paderewski) i zorganizował wolne wybory.
Niepodległość Polacy odzyskali dzięki walce i pracy tysięcy ludzi różnych zaborów i poglądów. Wykorzystano okoliczności polityczne i skupiono się na jasnym celu. W listopadzie 1918 roku wydarzyło się jedno z największych wydarzeń w polskiej historii.
Tomasz Leszkowicz
